Dagblaðið Vísir - DV - 10.11.1984, Blaðsíða 18

18
DV. LAUGARDAGUR10. NOVEMBER1984.
r
Þættir úr sögu verkfalla á Islandi — 2. hluti:
BLODUGIR
BARDAGAR OG
ALLSHERJAR-
VERKFÖLL
Hér á eftir verður haldið áfram að stikla á stóru í
þáttum úr sögu verkfalla á Islandi. I síðasta helgarblaði
var tekið fyrir tímabilið frá aldamótum til 1930 og nú er
komið að tímabilinu frá 1930 til 1960.
Á árinu uröu tvær vinnudeilur sem
vert er aö veita athygli. Sú fyrri átti
sér stað á Akureyri en hin síðari í
Reykjavík.
Þaö var um miðjan júní aö til tíð-
inda dró í Krossanesi viö Eyjafjörð.
Þar rak norskur maöur, Holdö aö
nafni, síldarverksmiöju þar sem
fjöldi islenskra og norskra verka-
manna haföi atvinnu. Húsaþyrping
verkamannanna í nágrenni verk-
smiðjunnar var fyrsti vísirinn aö því
sem nú er Glerárþorp á Akureyri.
Verkamenn höföu fyrr um veturinn
stofnaö sér verkalýðsfélag og hafði
þaö komist aö samkomulagi við
Holdö um aö sama kaup skyldi greitt
í Krossanesverksmiðjunni og á
Akureyri. Þetta samkomulag stóö
Holdö ekki við og þá fóru verka-
mennirnir fram á aöstoð frá Verka-
lýössambandi Norðurlands. Og um
miðjan júní, þegar verið var aö reisa
nýjan reykháf á vélarhús verksihiöj-
unnar, kom flokkur manna frá Akur-
eyri og stöövaöi verkiö í miðjum
kliðum. Síöan var vinna stöövuö í
verksmiöjunni og um kvöldiö sam-
þykkti félagsfundur verkamannanna
eftirfarandi kröfur á hendur Holdö:
1. Aö sama kaup skyldi greitt í
Krossanesverksmiöjunni og gilti á
Akureyri.
2. Að Norðmenn þeir er ynnu í verk-
smiðjunni fengju sama kaup og Is-
lendingar, auk þess fríar ferðir.
3. Kaup skyldi greitt vikulega.
4. Félagsbundnir verkamenn sætu
fyrir vinnu.
Holdö féllst á fyrstu kröfuna en
hafnaði hinum. Og þannig stóö í
stappi fram eftir júnímánuöi. Þá fór
Holdö aö linast og sagðist vera tilbú-
inn aö fallast á allar kröfur verka-
mannanna nema aö landar hans
fengju sama kaup og Islendingamir.
Þessu var umsvifalaust hafnað af
verkamönnunum.
Og í lok júnímánaöar þegar síldar-
vertíðin var komin í fullan gang og
Holdö þótti ljóst að ekki tækist aö
brjóta samstöðu verkamannanna á
bak aftur gekk hann að öllum kröfum
þeirra og verkfallinu var aflýst.
Lögreglumenn meö kylfur
Síðar þetta ár eða í desember sló
aftur í brýnu milli atvinnurekenda
og verkafólks, að þessu sinni í
Reykjavík. Þátttakendur í deilunni
voru Samband íslenskra samvinnu-
félaga, Verkakvennafélagiö Fram-
sókn og Verkamannafélagið Dags-
brún. Tilefni deilunnar var tilraun
SIS til aö lækka kaupið hjá verkakon-
um sem unnu í gamastöö fyrirtækis-
ins.
Deilan átti reyndar upphaf sitt aö
rekja til þeirrar ákvöröunar SIS frá í
september, er vinna hófst í gama-
stöðinni, að greiöa konunum 70 aura
á tímann í staö 80 aura sem var
viöurkenndur taxti verkakvenna-
félagsins Framsóknar. Málinu var
þá vísaö til Alþýðusambandsins til
frekari aögeröa og leiöréttingar. En
málið var flóknara en þaö virtist á
yfirboröinu.
Þannig var aö á þessum tima sat
við völd ríkisstjórn framsóknar-
manna og alþýðuflokksmanna. Og
Framsókn haföi þá eins og nú stjórn
SIS með höndum og Alþýðuflokkur-
inn og ASI vora eitt. Deilan stóö því í
raun milli stjórnarflokkanna.
Þæfðist máliö því æöi lengi og fékkst
ekkert í því gert.
I byrjun desember þraut konumar
þolinmæðina og þær boðuöu verkfall.
Lögöu þá niður vinnu 33 konur af
þeim 37 sem unnu í garnastööinni en
f jórar héldu áfram vinnu.
Samtímis þessu tilkynnti Dags-'
brún SlS, meö þriggja daga fyrir-
vara, aö hún myndi stöðva alla flutn-
inga til og frá SlS ef viöurkenndur
taxti kvennanna yröi ekki greiddur.
Þessu sinnti SIS engu og hófst
flutningsbanniö 11. desember. Var
þegar settur verkfallsvöröur við
garnastöðina til að hindra alla að-
flutninga. Ekki virtist SIS hafa veriö
viðbúiö þessum aögerðum því strax
þennan fyrsta dag aðflutningsbanns-
ins vantaöi salt til stöðvarinnar.
Kom bíll með saltið en var snúið frá
af verkfallsvöröum. Skömmu síðar
kom annar bíll og með honum lög-
reglan. Þegar verkfallsveröimir
vildu hindra afgreiðslu saltbílsins
gekk lögreglan fram með brugönar
kylfur og vora verkfallsveröirnir
ofurliöi bomir eftir talsverðar rysk-
ingar.
Fljótlega söfnuöust fleiri verka-
menn á staöinn og vora menn
ákveönir í aö stöðva verkfallsbrjóta-
störf lögreglunnar. Var gert áhlaup á
stöðina og tókst nokkrum verka-
mönnum aö komast inn áöur en lög-
reglunni barst liösauki. Létu þeir
sem inn komust verkakonumar sem
enn voru viö vinnu hætta störfum
þrátt fyrir hótanir verkstjóra og
reiddar kylfur lögreglunnar. Og í
sama mund og lögreglan hugðist
neyta aflsmunar viö þá er inn kom-
ust brutu þeir verkamenn er úti
stóðu einn glugga á hliö hússins og
streymdu þar inn. Sá þá lögreglan
sitt óvænna og yfirgaf stöðina.
Ekki vora geröar fleiri tilraunir til
verkfallsbrota og lá vinna í stööinni
nú algerlega niðri. SIS þverskallaö-
ist þó enn um hríð viö aö viðurkenna
ósigur sinn i deilunni og varö þaö til
aö draga verkfalliö á langinn. Þann
30. desember leystist svo deilan er
SIS gafst upp og viöurkenndi taxta
Verkakvennafélagsins.
Löðrungaði bæjarfógetann
Haustið 1932 vakti athygli um allt
land vinnudeila á Akureyri sem
gengur undir nafninu Novudeilan.
Nova var skip sem kom mjög viö
sögu deilunnar en deilan stóö þó ekki
viö skipafélag þess skips heldur milli
verkamanna í Verkamannafélagi
Akureyrar og bæjarstjórnar Akur-
eyrar.
A þessum tímum var kreppa og at-
vinnuleysi hér á landi sem og víöa
annars staöar. Verkamannafélag
Akureyrar hafði fariö fram á það viö
bæjarstjómina aö hún beitti sér fyrir
einhverjum atvinnuframkvæmdum
þá um veturinn til aö foröa sárustu
neyöinni frá dyrum verkafólksins.
Ákvaö bæjarstjómin að taka á leigu
tunnuverksmiöju sem stóö ónotuö og
láta smíða þar 30 þúsund síldartunn-
ur í „atvinnubótavinnu”.
En böggull fylgdi skammrifi.
Bæjarstjórnin vildi ekki borga
verkamönnunum föst laun fyrir
verkið heldur skyldu þeir fá í laun
það sem eftir yrði þegar tunnurnar
væru seldar og allur kostnaður frá-
dreginn. Þessu vildu verkamennirn-
ir ekki una og bauðst þá bæjarstjórn-
in til aö tryggja þeim ákveöið lág-
mark, þaö er 70 aura fyrir hverja
smíðaða tunnu. En þar sem þetta
samræmdist ekki umsömdum töxt-
um Verkamannafélagsins var þessu
tilboði einnig hafnað.
Leiö nú fram á miöjan vetur og
gekk hvorki né rak í deilunni. Þá
geröist þaö aö klofningur kom upp
innan Verkamannafélagsins og
stofnuðu 80—90 verkamenn nýtt fé-
lag, Verkalýösfélag Akureyrar. Var
þama um pólitískan klofning aö
ræöa milli kommúnista og jafnaðar-
manna og vora það jafnaðarmenn
sem klufu sig úr. Vildu forráðamenn
hins nýja félags ganga að tilboði
bæjarstjómar varðandi tunnusmíð-
ina en Verkamannafélag Akureyrar
sat fast viö sinn keip og kraföist
viöurkenndra taxta.
Hór hangir annar reykháfur Krossanesverksmiðjunnar hálfuppsettur en
verkfaiismenn stöðvuðu uppsetningu hans til að þrýsta á verksmiðjustjór-
ann um samninga.
Og nú var brátt von á helmingi
tunnuefnisins til Akureyrar meö
skipinu Novu. Verkamannafélagið
ákvað þá að hindra afgreiðslu skips-
ins til aö reyna aö knýja bæjarstjórn-
ina til samninga. Þriðjudaginn 14.
mars lagðist Nova svo aö Torfunes-
bryggjunni á Akureyri og var þá fyr-
ir á bryggjunni múgur og marg-
menni. Þegar skipiö haföi veriö
bundiö lýsti formaöur Verkamanna-
félagsins verkbanni á skipið. Og meö
samstilltum aögerðum tókst félögum
úr Verkamannafélaginu og stuön-
ingsmönnum þeirra aö hindra upp-
skipun úr Novu.
En bæjarstjórnin var ekki á því aö
láta verkamennina beygja sig svona
auöveldlega. Eftir hádegi þennan
sama dag kom lið manna með bæjar-
fógetann sjálfan í broddi fylkingar
niður á Torfunesbryggju og hugöist
reka verkfallsfólkið af bryggjunni.
Bæjarfógetinn skipaði verkamönn-
um aö hef ja vinnu viö uppskipun úr
skipinu í nafni konungsins en verk-
fallsmönnum að hypja sig á brott,
ella hefðu þeir verra af.
Ekki var tekið meira mark á þessu
máli fógetans en svo aö roskin verka-
kona sem stóð rétt hjá honum tók
skóhlíf af fæti sér og löörungaði
fógetann meö henni! Skipaöi þá
fógetinn sínu fólki aö hrekja verk-
fallsmenn af bryggjunni og laust
fylkingunum saman. Uröu nokkur
átök en verkfallsmönnum tókst að
halda sínum stöövum og létu hinir þá
undan síga og var nú nokkurt hlé á
átökum um sinn.
Næsta áhlaup á verkfallsmenn var
öllu haröara en þá fór fulltrúi fógeta
fyrir aögeröum. Lét hann strengja
kaðal þvert yfir bryggjuna fram á
bryggjuhausnum og lið manna bak
viö hann. Skyldi fylkingin þoka sér
upp bryggjuna og hreinsa hana
þannig. Ekki fór þó sem skyldi því
verkfallsmenn rööuðu sér hinum
megin viö kaöalinn og kom til haröra
átaka. Tókst verkamönnunum að
stööva framgöngu fógetaliðsins og
síðan hrekja þaö aftur á bak. Ekki er
gott aö segja hvar þetta heföi endað
ef einhver heföi ekki skorið á kaöal-
inn. Riöluöust þá fylkingamar og
hvarf lið fógeta á brott.
Eftir þessar hrakfarir greip bæjar-
stjórnin til þess ráös að láta Novu
leysa landfestar og leggjast út á Poll-
inn. Og þar lá hún í fjóra sólar-
hringa. Á meðan stóöu verkfalls-
menn vaktir og vora öllu viðbúnir.
Bæjarstjórnin gafst því upp í bili
og lét senda skipiö til Siglufjarðar
þar sem það skyldi affermt. En ekki
fór þaö heldur sem skyldi. Verka-
mannafélag Siglufjaröar, sem studdi
kollega sína á Akureyri, neitaöi aö
afgreiöa skipiö fyrr en skipstjórinn
hafði undirritað skuldbindingu þess
efnis aö Akureyrarvöranum skyldi
ekki skipaö neins staöar á land í
banni Verkamannafélags Akureyrar
eöa Verkamannafélags Sigluf jaröar.
Þar meö gat Nova í rauninni hvergi
losnað við Akureyrarvörumar nema
aö samið væri við Verkamannafélag-
ið á Akureyri.
Eftir aö hafa siglt vestur um land
til Reykjavíkur var Nova væntanleg
til Akureyrar á ný og ætlaði bæjar-
stjórnin þá aö freista þess enn einu
sinni að losa skipiö í trássi viö bann
Verkamannafélagsins. I því tilefni
haföi bæjarfógetinn látið senda
fjölda manna í bænum bréf þess
efnis aö þeir væra geröir aö aö-
stoðarlögregluþjónum í bænum fyrst
um sinn og eftir því, sem þörf kræfi.
Ekki urðu undirtektir bæjarbúa við
bréfi þessu á þann veg aö bæjar-
stjórnin treysti sér í áframhaldandi
stríð viö Verkamannafélagið og
skömmu áður en Nova var
væntanleg til Akureyrar á ný var
gengiö til samninga og skuldbatt
bæjarstjórnin sig til aö greiða viður-
kenndan taxta Verkamannafélags-
ins viö tunnusmíðina. Hrósuöu því
verkamennimir sigri í þessari deilu.
Blóðugur bardagi
Enn dró til tíðinda á Norðurlandi
árið eftir Novudeiluna. Upphaf deil-
unnar má rekja til stofnunar Verka-
lýös- og smábændafélags Hrút-
firðinga í febrúar 1934. Um voriö
Texti: Siguröur Þor Salvarsson
Novudeilan i algleymingi á Torfuneshryggjunni á Akureyri 1933. Hvitliðar hafa strengt kaðai þvert yfir
bryggjuna frammiá bryggjuhausnum og hyggjast ryðja bryggjuna. Það fórþó á annan veg.