Dagblaðið Vísir - DV - 23.11.1985, Qupperneq 31

f DV. LAUGARDAGUR 23. NOVEMBER1985.
V
Halleyhala-
stjaman
ifið sólu 9.
fébrúar
Fimm geimförhafa \reríð send
tilþessað mnnsaka hana
Frægasta halastjarna sem um get-
ur, Halleyhalastjarnan, er nú á leið
til sólarinnar á ný eftir um 70 ára
fjarveru. Þeir eru víst fáir sem hafa
ekki heyrt hana nefnda þótt þeir séu
fleiri sem gera sér ekki grein fyrir
því hvað halastjarna er. Algengasti
misskilningurinn er sá að halda að
halastjarna þjóti með ógnarhraða í
gegnum gufuhvolfið og hverfi á
nokkrum sekúndum. Halastjörnur
koma hins vegar ekki svo nærri jörðu
og hreyfmg þeirra sést ekki þegar
horft er á þær á stjörnuhimninum.
Sjáist eitthvað á hreyfingu á himnin-
um er það annaðhvort gervitungl,
en þúsundum þeirra hefur verið
skotið á loft síðan 1957. er Sovét-
menn skutu Sputnik 1 á loft, eða
loftsteinn (nema um sé að ræða loft-
belg frá veðurathugunarstöð eða
flugvél í háloftunum).
Hluti sólkerfisins
Halastjörnur eru hluti sólkerfisins
okkar en þær hegða sér á allt annan
hátt en pláneturnar. Þær eru ekki
úr föstu efni heldur er um að ræða
kjarna úr ís og einn eða fleiri hala
úr rykögnum sem hafa um sig hjúp
lofttegunda. Halastjörnur geta þó
verið afar stórar. Þannig var „haus“
Stóru halastjörnunnar, sem sást
1843, stærri en sólin. Þær eru hins
vegar svo lausar í sér, ef frá er talinn
kjarninn sem getur ekki verið nema
nokkrir kílómetrar í þvermál, að
ekki er talin nein hætta á miklum
hamförum þótt til árekstrar við jörðu
kæmi; aðeins tjón sem bundið yrði
við þann stað sem þær féllu á.
Á ferð um sólu
Halastjörnur ganga um sólina en í
nær öllum tilvikum eru brautir
þeirra sporöskjulaga og allar - með
einni undantekningu sem er Halley-
halastjarnan - eru þær hundruð,
þúsundir eða jafnvel milljónir ára
að fara braut sína. Það er því ákaf-
lega erfitt að segja fyrir um ferðir
þeirra. Allnokkrar sáust á síðustu
öld, meðal annars 1811, 1843, 1858,
1861 og 1882, en fáar hafa sést á
okkar tímum og síðasta „stóra“ hala-
stjarnan, sem sást með berum aug-
um, var á ferð 1910. Til eru þó litlar
halastjörnur, eins og Enckehala-
stjarnan og Giacobini-Zinnerhala-
stjarnan, sem fara umhverfis sólu á
3,3 og 6,5 ára fresti. Sú síðari sást
nú í sumar og haust.
Halleyhalastjarnan
Halleyhalastjarnan er einstök.
Hún fer braut sína á 76 árum og
hefur sést reglulega síðan fyrir
Krists burð. Það er meira að segja
til af henni kínversk frásögn frá
árinu 1059 f. Kr. þótt það hafi hins
vegar ekki verið fyrr en á síðari árum
að stjarnfræðingar fóru að veita
þessari gömlu sögu einhverja at-
hygli. Halleyhalastjarnan er kennd
við Edmund Halley. Hann var ensk-
ur stjörnufræðingur sem fæddist
1656. Hann var af efnuðum foreldrum
og var fyrst sendur i St. Paulskóla
en síðar til Oxford þar sem hann lauk
prófi í grein sinni. Hann var þekktur
fyrir kunnáttu sína og mjög vinsæll.
Rannsókrtir Halleys
Halley varð fyrst þekktur er hann
fór til eyjarinnar St. Helenu til þess
að skoða stjörnurnar á suðurhimnin-
um en þær sjást ekki frá Evrópu.
1682 kom hann svo auga á bjarta
halastjörnu. Þá vissi enginn hvernig
ferðum þeirra var háttað eða hvað
þær voru í raun og veru. Almennasta
tilgátan var sú að braut þeirra væri
bein og þær færu aðeins einu sinni
fram hjá sólu áður en þeir hyrfu
eitthvað út í geiminn. Nokkrum
árum síðar birti Newton rit sitt,
Principia, þar sem hann skýrði
þyngdarlögmálið. (Það var Halley
sem hvatti Newton til þess að skrifa
bókina og hann greiddi einnig kostn-
aðinn við útgáfu hennar.)
Aðferð Newtons
vísar veginn
1705 beitti Halleý niðurstöðum
Newtons til þess að reikna út braut
halastjörnunnar sem hann hafði séð
1682. Þá komst hann að því að hún
var næstum því sú sama og brautir
halastjarnanna sem sést höfðu 1607
og 1531. Þá kom upp sú spurning
hvort um væri að ræða sömu hala-
stjörnuna. Halley varð sannfærður
um það og því spáði hann því að hún
myndi sjást aftur 76 árum síðar eða
1758. í ritgerð um þetta sagði hann
meðal annars: „Skyldi hún sjást aft-
ur 1758 þá munu síðari kynslóðir
ekki bera á það brigður að það var
Englendingur sem komst að þessari
niðurstöðu.11
Halley lést 1742 svo að það var
ekki fyrr en 16 árum síðar að hægt
var að sannreyna kenningu hans.
Hún reyndist rétt því að um jólin það
ár kom þýskur stjarnfræðingur, Pa-
litzsch, auga á hana er hún fór næst
sólu. Hún sást svo aftur 1835 og 1910.
Það er því ekki furða þótt hún hafi
verið nefnd eftir Halley.
Hefur nú sést siðan 1982
Það er endurskin sólarljóssins, sem
fellur á halastjörnurnar, sem berst
til okkar þegar við sjáum þær. Þetta
skýrir hvers vegna við sjáum þær
ekki fyrr en þær eru komnar í innri
hluta sólkerfisins. Þess vegna sést
Halleyhalastjarnan ekki mestan
hluta þess tíma sem hún er að fara
braut sína. Frá því að hún hvarf
sjónum manna, eftir að hún var
nærri sólu 1910, sást hún þannig
ekki fyrr en 1982 er stjörnufræðingar
í Palomarrannsóknarstöðinni í Kali-
forníu komu auga á hana í risastór-
um stjörnukíki sem er 200 þumlungar
í þvermál. Hún mun sjást nokkuð
vel fram á næsta ár en þegar ágúst
er liðinn verður aðeins hægt að koma
auga á hana í sterkustu sjónaukum
og verið getur að í þeim megi fylgjast
með henni í tvö til þrjú ár til við-
bótar.
Geimför taka myndir
í þetta sinn verður geimförum beitt
í fyrsta sinn til þess að taka myndir
af Halleyhalastjörnunni og gera
aðrar athuganir á henni. Alls verða
þau fimm talsins; tvö sovésk (Vega 1
og Vega 2), tvö japönsk (Sakigake
og Pláneta A) og eitt evrópskt
(Giotto sem nefnt er eftir málaranum
31
Edmund Halley, fæddur 1656 -
við hann er Halleyhalastjarnan
kennd.
frá Flórens). Gott samstarf hefur
tekist með rannsóknaraðilunum og
er það sagt gott dæmi um alþjóðlega
samvinnu.
Sovésku geimförunum var skotið á
loft 1984 og var þeim í fyrstu beint
að nágrenni plánetunnar Venusar
en síðan til halastjörnunnar. Vega 1
kemst næst henni 6. mars og Vega 2
þremur dögum síðar. Megintilgang-
urinn verður að rannsaka næsta
umhverfi halastjörnunnar og kjama
hennar en um kjarna slíkra stjarna
hefur lítið verið vitað fram að þessu.
Pláneta A, japanska geimfarið,
kemst næst halastjömunni 8. mars
og verða allar upplýsingar þegar
sendar evrópskum stjamfræðingum
sem munu þá bíða með mikilli eftir-
væntingu eftir þeim upplýsingum
sem vænst er frá Giotto aðfaranótt
14. mars en evrópska geimfarið er
það sem menn binda mestar vonir
við. Aðalstöðvar evrópsku stjarn-
fræðinganna eru í Darmstadt í
Þýskalandi og þangað verða öll boð
Giottos send um sérstakar jarðstöðv-
ar sem eru í Ástralíu. Hætt er þó við
að Giotto geti aðeins sent upplýsing-
ar í stuttan tíma því að farið fer inn
í hjúp halastjörnunnar og er talið
að það geti eyðst. Vonast er þó eftir
myndum af kjarna hennar áður en
það gerist.
Sést næst 2061
Halleyhalastjarnan sést næst árið
2061 og þá geta þeir sem enn verða
á lífi vænst þess að sjá hana mun
betur en nú því að aðstæður til að
sjá hana, þegar hún fer næst sólu,
eru nú verri en þær hafa verið síð-
Halastjörnur eru ekki úr föstu efni heldur er um að ræða fastan
kjarna úr ís.
ustu 2000 árin. Ástæðan er sú að þá
verður hún handan sólar; þ.e. sólin
verður á milli hennar og jarðar. Það
verður 9. febrúar. Við getum þó
glaðst yfir því að nú hafa fimm geim-
för verið send á loft til 'þess að rann-
saka þessa athyglisverðu hala-
stjörnu og vonandi senda þau okkur
myndir sem taka öllu því fram sem
hægt hefur verið að greina með ber-
um augum fram til þessa.
Þýð.ÁSG
CITROÉN^
NOTAÐUR CITROÉN
NÆSTBESTI KOSTURINN
Höfum til sölu
BX 19 TRD (dísil) árg. 1984, ekinn 100 þús. km.
Verð 550 þús. Nýr 850 þús.
BX 16 TRS árg. 1984, ekinn 30 þús. km.
Verð 520 þús.
GSA Pallas árg. 1983, ekinn aðeins 11 þús. km.
Toppbíll.
Verð 350 þús.
Af öðrum tegundum:
Volvo 142 árg. 1975, mjög gottástand.
Verð170þús.
Skoda 120 LS árg. 1982, góður bíll.
Verð 130 þús.
Upplýsingar hjá Globus h/f,
símar 81555 og 82739. -
Opið laugardaga frá 2—5.
CITROEN^ CITROEN^ CITROÉN^,
G/obus?
I AkiMUl I ‘j SIMUUbbb