Dagblaðið Vísir - DV - 14.10.1986, Blaðsíða 24

24
ÞRIÐJUDAGUR 14. OKTÓBER 1986.
Menning
Þar sem sumir eru jafnari en aðrir
George Orwell.
•Joorge Orwell
DÝRABÆR
Hið islenska bókmenntafélag, Reykjavik
1986.
George Orwell, réttu nafni Eric Bla-
ir, var 42 ára gamall, þegar Dýrabær
eða Animal Farm kom fyrst út árið
1945. Hann átti þá eftir að lifa í fimm
ár og birta aðra bók, Nítján hundruð
áttatíu og fjögur, og áður hafði hann
getið sér gott orð í hópi breskra vinstri
manna fyrir nokkur rit, þar sem kjör-
um fátæks fólks er lýst af mikilli
samúð. En með Dýrabæ varð Orwell
heimsfrægur. Þessi dæmisaga um það,
é*vemig byltingin bregst vonum
manna, kom út, þegar flestum var orð-
ið ljóst, að rússneska byltingin hafði
mistekist. Mest er þó um það vert, að
þetta var mikið listaverk - líklega
snjallasta dæmisaga breskra bók-
mennta frá því að Jónatan Swift var
uppi. Á tungu okkar kom bókin út í
ágætri þýðingu Jóns Sigurðssonar frá
Kaldaðamesi árið 1949 og hét þá Fé-
lagi Napóleon, en hefur lengi veri
ófáanleg. Nú hefúr hið íslenska bók-
menntafélag gefið hana út aftur í röð
lærdómsrita sinna.
Félagi Napóleon
Söguþráðurinn í Dýrabæ er flestum
kunnur. Dýrin á Miklabæ rísa upp
■^egn Jóni bónda og reka hann burt,
eftir að gölturinn Lýsingur hefur vak-
ið þau til vitundar um þann kost, sem
þau hafa á að bæta bág kjör sín með
byltingu: „Hvers vegna lifúm við jaf-
naumlega og raun ber vitni um? Af
því að mennimir stela frá okkur nærri
því öllum afrakstri vinnu okkar.“ Þar
sem svínin kunna mest fyrir sér, hafa
þau forystu. Tveir helstu leiðtogar
þeiira em geltimir Snækollur og
Napóieon. Miklibær breytist í
Dýrabæ, og dýrin samþykkja boðorðin
■4ÍÖ, sem letmð em á hlöðuvegginn,
en hið síðasta þeirra hljóðar svo: „Öll
dýr em jöfh“. I byrjun em þau ham-
ingjusöm, allt gengur vel, og dýmnum
tekst að veijast árásum mannanna á
næstu bæjum.
Smám saman ná svínin öllum völd-
um á Dýrabæ. Napóleon kemur sér
upp grimmum varðhundum og hrekur
Snækoll burt. Hann beitir einnig fyrir
sig kindunum, sem jarma saman í ein-
um kór: „Ferfætlingar góðir, tvífætl-
ingar vondir" og svíninu Skræk, sem
kann öðrum betur ísmeygilegan áróð-
ur. Dýrin leggja mikið á sig til að reisa
vindmyllu eftir uppdráttum, sem Snæ-
kollur hafði skilið eftir. Napóleon
lætur taka þau dýr af lífi, sem grunuð
eru um vináttu við Snækoll. Svinin
flytja inn í hið gamla íbúðarhús bón-
dans, og einn góðan veðurdag taka
hin dýrin eftir því, að sjöunda boðorð-
inu á hlöðuveggnum hefur verið
breytt: „Öll dýr eru jöfn, en sum dýr
eru jafhari en önnur.“
Sögunni lýkur, þegar dýrin horfa á
Napóleon og hin svínin skemmta sér
með mönnunum inni í húsinu: „Dýrin
fyrir utan gluggann horfðu frá svíni
til manns og frá manni til svíns og
aftur frá svíni til manns. En þau gátu
með engu móti greint á milli hver var
hvað.“
Reynslan frá
Ráðstjórnarríkjunum
Það leynir sér ekki, hvemig Orwell
hagnýtir sér sögu rússnesku bylting-
arinnar. Lýsingur er Marx, Napóleon
Jósef Stalín og Snækollur Trotskí. Og
Orwell segir frá ýmsum fyrirbærum,
sem við þek.kjum frá Ráðstjómarríkj-
unum. Smíði vindmyllunnar minnir
óneitanlega á fyrstu fimm ára áætlan-
imar: birtar vom ótrúlegar tölur um
hraðstígar framfarir, en þess sáust
engin merki í bættum lífskjörum fólks.
Skrækur skrifar upp söguna með sama
hætti og sagnfræðingar Stalíns gerðu
á sínum tíma, en þar hurfú menn af
myndum og úr alfræðiritum fyrir
duttlunga hans. Opinberum játningum
og aftökum á Dýrabæ svipar til
Moskvuréttarhaldanna á fjórða ára-
tugnum. Þegar Napóleon gerir
bandalag við bóndann á næsta bæ og
skálar við hann, dettur okkur í hug
griðasáttmáli Stalíns og Hitlers frá
1939. Og svo framvegis.
Ég get ekki stillt mig um það að
vitna hér í lofsöng, sem skáldið Trítill
yrkir í sögunni um Napóleon. Þar er
eitt erindið:
Allra vor eina líf,
einstæðings skjól og hlíf,
vesalla von!
Stjómsnilld þín stærir oss,
styrk og trú færir oss.
Nótt og dag nærir oss
Napóleon!
Bókmenntir
Hannes H. Gissurarson
Þetta er ekki ólíkt sálmi kósakka-
skáldsins Dsjambúls um Stalín, sem
Halldór Laxness snaraði og fór með -
í fúlustu alvöm - á stúdentafundi í
Kaupmannahöfh á fjórða áratugnum:
í Stalín rætist draumur fólksins
um gleði og fegurð.
Stalín, elskaði vinur,
þú átt ekki þinn líka,
þú ert skáld jarðarinnar.
Stalín, þú ert söngvari þjóðvís-
unnar.
Stalín, þú ert hinn voldugi faðir
Dsjambúls.
Ólafúr Bjömsson prófessor segir með
eftirminnilegum hætti frá flutningi
sálmsins í viðtali við tímaritið Frelsið
árið 1982. Ólafi, sem þá var stúdent í
Kaupmannahöfn, þótti nóg um, svo
að hann læddist út og hét þvi að sækja
slíka messu aldrei framar. Em þeir
Orwell og Ólafur ekki sömu gerðar
og báðir ólíkir Halldóri?
Betri valdhafa
eða minna vaid?
Framan við söguna er forrr 'li eftir
Þorstein Gylfason, heimspekidósent
og ritstjóra lærdómsrita Bókmennta-
félagsins. Hann er mjög lýr, aðeins 7
bls., og satt að segja alls ekki samboð-
inn verkinu. Ég er hissa á því, að
ritstjórinn skyldi ekki fá einhver
menntamann okkcu-, sem áhuga og
þekkingu hefur á sömu málum og
Orwell, til þess að semja inngang að
ritinu, til dæmis samkennara sinn dr.
Amór Hannibalsson eða skáldið
Matthías Johannessen. Þorsteinn
minnist þó á það í formálanum, að
Orwell gekk illa að fá bókina gefha
út: Bretar vom árið 1945 enn í banda-
lagi við Kremlveija og ádeilur á þá
því litnar óhýmm augum. Þorsteinn
vitnar í bréf frá T.S. Eliot til Orwells,
þar sem Eliot skýrir, hvers vegna hann
hafi lagst á móti því, að Faber og
Faber gæfi bókina út, en Eliot var þá
bókmenntaráðunautur þess fyrirtæk-
is. Þetta bréf frá Eliot er þó miklu
merkilegra en Þorsteinn gefur í skyn,
og ræði ég um efni þess í ritgerð minni
í bókinni Hayek’s „Serfdom“ Revis-
ited, sem kom út í Lundúnum fyrir
tveimur árum.
I bréfi sínu lætur Eliot svo um mælt,
að svínin hljóti að hafa verið öðrum
dýrum hæfari til þess að stjóma, þar
sem þau hafi verið gáfaðri, og bætir
við: „Þess vegna mætti leiða rök að
því, að ekki hafi þurft fullkomnari
sameignarbúskap, heldur hitt, að svín-
in hafi haft meiri ábyrgðartilfinningu
til að bera.“ Eliot telur með öðrum
orðum eins og aðrir stjómlyndir
menntamenn fyrr og síðar, að okkur
vanti betri valdhafa. Hann er úrvals-
sinni eða elítisti. Því má hins vegar
halda fram á móti, að okkur vanti
minna vald. Það hafi ekki verið nein-
um einstökum mönnum að kenna,
heldur kerfinu, hvemig fór í Ráð-
stjómarríkjunum og öðrum ríkjum
sameignarsinna.
Áætlunarbúskapur leiði alltaf til al-
ræðis. Einhver félagi Napóleon hljóti
að ná þar völdum, hvort sem hann
gengur undir heitinu Stalín, Krústjof,
Maó, Kim-il-sung eða Gorbatsjof.
Frjáls samkeppni
forsenda prentfrelsis
Orwell skildi það betur en aðrir sósíal-
istar, að valdið, sem réttu mennimir
eiga samkvæmt kenningunni að nota,
lýtur eigin lögmálum og lendir oftar
en ekki í höndum röngu mannanna.
Hann var að vísu sósíalisti, en hann
var alltaf tilbúinn til þess að taka
sannleikann fram yfir sósíalismann,
og þess vegna hafa verk hans staðist
tönn tímans. En til þess er önnur
ástæða, að bréf Eliots til Orwells er
umhugsunarvert. Hvað hefði gerst í
landi, þar sem ríkið hefði verið eini
bókaútgefandinn og Eliot verið bók-
menntaráðunautur þess? Þá hefði
Dýrabær ekki komið út. Leiðin til
þess að tryggja útkomu slíkra bóka
er greinilega ekki að treysta góðvild
eða skilningi einstakra manna, heldur
fijálsri samkeppni margra ólíkra
stoínana og félaga. Síðustu mánuði
hefur sést til nokkurra manna með
múrskeiðar í höndunum nálægt Há-
skóla íslands. Orwell hefði verið
sammála okkur um að leyfa þeim ekki
að múra þar upp í alla glugga.
Nú andar suðrið
Hún Erla Þórarinsdóttir er engum
lík. Að minnsta kosti engum öðrum
íslenskum myndlistarmanni. Mál-
verk hennar og krítarteikningar
bera með sér frumstæðan og heitan
andblæ, eins og þær hafi orðið til
fyrir sunnan miðbaug eða í árdaga
siðmenningar, þegar skurðgoðin
voru hlutgervingar ástríðnanna.
Þessum andblæ stafar ekki einasta
af hvellum litunum, heldur alls kyns
minnum, sem lifað hafa með mann-
kyni frá örófi alda, allt þar til
nútíminn þurrkaði þau út úr vitund-
inni.
Þessi minni eru Erlu sem lykill að
bemsku mannkyns og minninga-
banka (collective memory), sem í
hugum margra ungra myndlistar-
manna hefur yfir sér mjög róman-
tíska áru en jafnframt má h'ta á verk
hennar sem tilraunir til að koma
þessum minnum aftur i gagnið, sem
er einnig rómantísk bjartsýni.
Nema þá að minnin og mýtumar
séu líffræðileg fyrirbæri sem geymd
em einhvers staðar inni í taugavefj-
unum.
Til þessa hefur skýr og skilmerki-
leg umritun þessara sjónminna skipt
listakonuna meira máli heldur en
formrænir eiginleikar þeirra. Erla
hefur teflt fram gömlum tótemum
og táknmyndum í krafti upprunale-
grar merkingar þeirra, síður vegna
þess hvemig þær taka sig út á striga.
Því hefúr hún stundum lagt ansi
mikið á áhorfendur sína, sem hvorki
hafa haft mannfræði eða viðtekna
formgerð til að styðja sig við.
Frumkraftur
Á sýningu Erlu, sem nú stendur
yfir í Gallerí Borg, hefúr orðið sú
áherslubreyting að sjálf minnin
skipta hana minna máli heldur en
hlutverk þeirra á myndfletinum.
Línum og litum er nú ætlað að vinna
saman, vera í samræmi.
Við þetta kemst að vísu meiri regla
á atburðarásina í myndum Erlu. En
Myndlist
Aðalsteinn Ingólfsson
þar af leiðir að þær tapa niður ein-
hverju af þeim áleitna frumkrafti
sem þær höfðu til að bera hér forðum
daga.
Þetta sést til dæmis með því að
bera saman málað „Tótem“(nr.2 ) á
sýningu hennar, og frístandandi tót-
em, sem var á kvennasýningunni að
Kjarvalsstöðum í fyrra, hvers heiti
ég ekki man.
Hið málaða tótem er samansett af
lífrænum formum, sem teygja sig
taktfast upp eftir ílöngum strigan-
um. Hver litflötur kallar á annan
með viðurkenndum hætti.
Standmyndin er fyrrverandi fúa-
spýta, alþakin ýmislegu kroti og
máluðum hugdettum, rétt eins og
óþekktur frumstæður ættbálkur
hefði skilið hana eftir, nútímafólki
til vamaðar.
Ákefö og einlægni
Þetta óheflaða verk var samt ekki
alveg laust við næstum ungæðislega
ákefð og einlægni, sem ekki er fyrir
hendi í hinni máluðu mynd.
Þar með er ekki sagt, að öll nátt-
úra sé horfin úr verkum Erlu, langt
þvi frá. Hún kemur einfaldlega fram
með öðrum hætti, í tilraunum henn-
ar með uppspennta liti, með heima-
tilbúnar táknmyndir.
Hún steypir saman upplifúnum
sínum hér heima í myndir sem bera
nöfri eins og „Icelandic Sunshine",
„Síld, salt, tunnur" og „Öskurhóls-
hver“.
Af þessum málverkum þykir mér
mest til hinnar síðastnefndu koma,
sem er fíngerð ljóðræn fantasía um
landslag.
En ekki mega myndir hennar fín-
gerðari vera.
Pastelteikningar Erlu eru óvart
öllu mergjaðri en mörg málverk-
anna, enda gerðar í hita augnabliks-
ins, hratt og undanbragðalaust og
blandast sérkennilegri textasmíð
sem listakonan hefúr tileinkað sér.
-ai
Eria Þórarinsdóttir - Máiverk, 1986.