Dagblaðið Vísir - DV - 13.11.1986, Blaðsíða 18

18
FIMMTUDAGUR 13. NOVEMBER 1986.
Merming
Fræðandi og þrungin andríki
Sigurður Nordal:
MANNLÝSINGAR Mll
AB 1986, 1312 bls.
Þetta eru fyrstu bindi ritsafris Sig-
urðar, gefin út á aldarafinæli hans, 14.
september sl. Þó var svo mikið um
hann fjallað í blöðunum, að varla er
á það bætandi hér, en það er merki-
legt að Sigurður skyldi verða einskon-
ar persónugervingur íslenskrar
menningar - fyrir umfjöllun sína um
íslenskar bókmenntir! I þessum þrem-
ur bindum eru ýmis helstu rit hans á
því sviði, raðað eftir aldri viðfangsefn-
isins. 1 fyrsta bindi yfirgnæfa bók
Sigurðar um Snorra Sturluson frá
1924, rúmar 200 bls., og rit hans um
Hallgrím Pétursson og passíusálmana
1970 (60 bls.), auk smærri greina, sem
margar eru víðfrægar: Átrúnaður Eg-
ils Skallagrímssonar, Gunnhildur
konungamóðir, Völu-Steinn, Bjöm úr
Mörk, Trúarlíf síra Jóns Magnússonar
(galdrabrennumanns ó 17. öld), Um
Píslarsögu hans, Tyrkja-Gudda.
Fyrir mitt leyti er ég hrifnastur af
öðru bindi, en þar ber mest á bókum
Sigurðar um Stephan G., Þorstein
Erlingsson og Einar Benediktsson,
auk ýmissa skemmri ritgerða um skáld
og menntamenn 19. aldar; Bjama
Thorarensen, Sveinbjöm Egilsson,
Vatnsenda-Rósu, Grím Thomsen. Hér
er áður óbirt erindi um Sigurð Breið-
fjörð og Bólu-Hjálmar, sem eru bomir
saman við fjandmenn sína, náskylda
í skáldskap: Bjama Thorarensen og
Jónas Hallgrfinsson.
III. bindið er mestmegnis minningar-
greinar, afmælisgreinar og því um líkt,
þar er fjallað um rúmlega sjötíu
manns, fræga og ókunna. I því em
m.a. „Örlagaþættir" um 19. aldar
menn: Tómas Sæmundsson, Konráð
Gíslason, Jón Sigurðsson og fleiri. Hér
er öll bók Sigurðar, Svipir, frá 1944,
mjög aukin áþekku efni, en sumar
greinar hennar era þó í hinum bindun-
um.
Aðferð Sigurðar
Þessar löngu ritgerðir um skáld eru
oft formálar fyrir útgáfu verka þeirra,
sem Sigurður var fenginn til að ann-
ast. Seinna voru þær gefnar út sér-
prentaðar sem sjálfstæðar bækur, svo
hér. er iðulega um þriðju útgáfu að
ræða. T.d. var rit Sigurðar um Einar
Benediktsson á undan aldarafmælis-
útgáfu ljóða hans. Áður hafði dr.
Steingrímur J. Þorsteinsson ritað
rækilega ævisögu Einars. En Sigurður
velur þá úr aðalatriði að eigin mati,
þetta er íhugun um ævi Einars, skap-
gerð og störf á ýmsum sviðum. Hún
er vel yflrveguð og sýnir þetta allt í
samhengi. Höfuðáherslu leggur Sig-
urður auðvitað á skáldskap Einars,
en hann fjallar þó aðeins um hann
Sigurður Nordal.
með tilliti til viðfangsefna og skoðana
skáldsins, nær ekkert um framsetn-
ingu. Þetta var auðvitað alsiða,
greining á innviðum kvæða eða ann-
ars skáldskapar heyrði þá til undan-
tekninga, en þar má einkum nefna
„Um Utsæ Einars Benediktssonar"
eftir Kristin E. Andrésson, 1935.
Söm er aðferðin í hinum ritunum.
Sigurður fjallar raunar ekki mikið um
höfundinn eins og hann birtist i sendi-
bréfum og blaðagreinum, vitnisburði
kunningja og öðrum ytri heimildum,
sem menn vildu nota til skilnings á
skáldskap hans, samkvæmt ævisögu-
aðferðinni, sem þróaðist í Frakklandi
fyrir öld. Hann talar fyrst og fremst
um höfundinn sem birtist í verkunum
sjálfum, gerir skipulega og ítarlega
grein fyrir áhugamálum og skoðunum
Bókmenntir
Örn Ólafsson
í þeim. Sigurður leggur sig fram um
að sjá þetta í stórum dráttum og í sam-
hengi.
Svo dæmi sé tekið af ritinu um Þor-
stein Erlingsson, þá byrjar Sigurður á
almennu yfirliti um helstu einkenni
Þorsteins, með sérstakri áherslu á
andstæður í fari hans og ógreiningi
um hann. Þannig vekur hann umsvifa-
laust áhuga lesenda. Síðan kemur
kafli um ættir Þorsteins og uppvöxt
með sérstakri áherslu á hvörfin í lífi
hans, þegar þjóðskóldin tvö, Stein-
grímur Thorsteinsson og Matthías
Jochumsson, uppgötvuðu þennan efn-
ispilt og tóku hann til mennta í
Reykjavik, svo hann gæti orðið þjóð-
skáld. í þriðja kafla er enn lögð áhersla
á hvörf, þessi hagmælti stúdent stund-
aði lögfræði ekki síður en skáldskap
úti í Kaupmannahöfh, þangað til
veislukvæði hans olli hneykslun
vegna harkalegrar ádeilu á dönsku
stjómina. Við það finnur Þorsteinn sér
varanlegan farveg sem hið mikla upp-
reisnarskáld gegn valdstjóm, kreddum
og kirkju. Sigurður rekur einkar vel
þá mótsögn sem var milli þessa og
rómantísks upplags Þorsteins, nátt-
úrudýrkunar og þjóðemisstefnu.
Hann rekur hvemig Þorsteinn lærði
af Byron að ádeilan væri miklu skæð-
ari óbein, ef hún kæmi fram eins og í
leiðinni við að segja einhverja sögu,
heldur en þegar beint er ráðist að við-
fangsefhinu. Loks sýnir Sigurður
hvemig skortur á verðugum andstæð-
ingum hérlendis dró máttinn úr
Þorsteini, sem hafði eflst sem sósíal-
isti gegn einræðisstjóm Estraps í
Danmörku, sem var dyggilega varin
af svartleitri klerkahjörð. En á íslandi
vora prestamir oft gamlir skólabræð-
ur, frjólslyndir, viðræðugóðir, bestu
menn. Engu að síður dregur Sigurður
skýrt fram, að Þorsteinn sló aldrei af
skoðunum sínum, en því höfðu ýmsir
síðasttaldir menn haldið fram eftir
dauða hans.
Sigurður skirrist ekki viðkvæm mál
í þessum ritum, enda leggur hann sig
fram um að gera alhliða, sanna mynd
af skáldunum, en ekki fágaða glans-
mynd. Eins og hann fjallar um
drykkjuskap Einars Ben. og Jónasar
Hallgrímssonar, þannig fer hann í
saumana á dylgjum um fjöllyndi Þor-
steins í ástarmálum og sýnir að hann
var raunar tilhæfulaus með öllu.
Andríki
Það er áberandi einkenni rita Sig-
urðar að honum var alltaf ofarlega í
huga fyrir hveija hann skrifaði og til
hvers. Hann vildi mennta fróðleiks-
fusan almenning, og hann hélt sig við
þau atriði, sem honum fannst skipta
þessa lesendur máli. Og vegna þessar-
ar stefnu lagði hann sig fram um að
túlka tiltækan fróðleik svo hann
myndaði heildarmynd með meiningu.
Þar var hann alveg óhræddur við að
beita ímyndunaraflinu, og þetta álít
ég skýra þær miklu vinsældir sem Sig-
urður naut maklega. Rit hans era
þrangin andríki og hafa varanlegt
gildi til skilnings á skáldunum sem
hann fjallar um og menningu þess
tíma, auk þess að lyfta lesendum til
meiri skilnings á h'finu og menningu.
Það væri þá slæm kynning á þessum
ritum ef ég færi hér að tína upp úr
þeim einhveija fróðleiksmola. Og hér
er ekki vettvangur til að deila við Sig-
urð um túlkun á hinum og þessum
atriðum í skáldskap. Það hljóta menn
að gera í rannsóknum á þessum við-
fangsefnum sem hann tók fyrir eftir
því sem tilefrii gefst til. En það held
ég verði sjaldnast, því þessi rit eru
fyrst og fremst alþýðlegt yfirlit um
efnið, fremur en nákvæm rannsókn á
einstökum atriðum. Af þeim ritum sem
hér birtast væri það helst í ritinu um
Snorra Sturluson.
Lítum frekar á dæmi þess, hversu
hátt Sigurður gat hafist í umfjöllun
sinni. Hver annar en hann hefði dirfst
að fjalla um trúarlíf Stephans G. í
fullri alvöru, skáldsins sem öðrum
fremur barðist alla ævi gegn guðstrú,
kristni og kirkju? Um slík efhi fjallar
hann á svo almennan hátt, að enn er
í fullu gildi.
í leiðinni sjóum við dæmi um stíl-
leikni Sigurðar, þessi rit eru skrifuð á
blæbrigðaríku máli, svolítið upphöfnu,
en jafnan eðlilegu og fögra.
Þessi þijú þykku bindi í smekklegu
bandi og kassa kosta rúmar fimm þús-
und krónur. Beri menn það saman við
verð meðal-jólabókar, þá er auðséð,
að hér bjóðast góð rit á mjög hóflegu
verði. Og mikið tilhlökkunarefhi er
að næstu bindum, þar sem verða m.a.
heimspekileg rit Sigurðar og greinar
um menningarmál, einnig þau era
vönduð og mjög aðgengileg almenn-
ingi.
Hér kemur kafli úr II. bindi, bls. 171-2.
Á þessum krossgötum mun alltaf mannkynið og hver einstakling-
ur standa til enda veraldarinnar: á eg að leggja undir mig heiminn,
sækjast eftir völdum, auði og metorðum, svala þorsta sálarinnar og
fylla tóm hennar með öllum þeim gögnum og gæðum, sem umhverf-
ið getur veitt, - eða á ég að hafa þungamiðju viðleitni minnar í
eigin sálarþroska, rækta allar þær uppsprettur hamingju og gleði,
rósemdar og þreks, sem til eru í sjálfum mér, varpa ljósinu innan frá
ó lífskjörin, hvernig sem þau eru, eiga vígi og athvarf gegn and-
steymi og sorgum undir hugarfarinu, fremur en að vátryggja mig
gegn þeim með borgaralegum allsnægtum, yfirdrottnun og mann-
virðingum? Um þessar tvær lífsstefnur og engar aðrar trúarsetningar
greinast leiðirnar milli þeirra, sem eiga guðsríki hið innra í sér eða
sækjast eftir ríkinu af þessum heimi.
Svo glæsileg sem tilvera „höfðingja þessa heims“ getur virzt til-
sýndar, er hún í rauninni óhjákvæmilega mörkuð af óánægju,
þrældómi og áhyggjum. Að vísu kunna að vera til menn, einkum í
hinni borgaralegu meðalstétt, sem fljóta hálfblindandi að feigðarósi
án þess að komast nokkurn tíma í návigi við erfiðleika lífsins,
- á vel tyrfðum bundnir bás
baula eftir töðumeis,
eins og Grímur kvað. En hversu aumkunarlega getur ekki ham-
ingja slíkra manna, sem eiga alla lífsgæfu sina undir öðrum og öðru,
hrunið til grunna við eignatap, álitshnekki, heilsutjón eða ástvina-
missi? Og því hærra sem menn reisa um sig skjaldborg ytri gæða,
því meir vandast málið. Auðmaðurinn verður þræll eigna sinna,
hinn hégómagjarni almenningsálitsins, hinn valdafíkni háttvirtra
kjósenda og annarra sterkari manna. Og einkanlega er það metnað-
urinn, sem aldrei verður saddur. Sá, sem þroskans leitar, nær að
vísu aldrei hugsjón sinni. En þessi hugsjón er hans eigin eign, sem
verður ekki tekin frá honum. Hún gerir hann frjálsan. Og einstakl-
ingsþroski er svo sérstakur, með svo óendanlega mörgum hætti, að
mál og vog komast þar aldrei að með svipuðu móti og þegar um
veraldleg gæði er að ræða. Ef um þau er keppt við aðra, er baráttan
endalaus og vonlaus. Ormur öfundarinnar deyr ekki, og eldur metn-
aðarins slokknar ekki. Við sjáum beiskju rígsins og óþreyju
samkeppninnar eitra alla tilveruna í kringum okkur, frá því smæsta
til þess stærsta, - frá smáborgaralegum hégómametingi um klæða-
burð, híbýlatildur og veizluhöld, frá hreppakóngum, flokkspólitíkus-
um og orðusöfnurum, - allt til einræðisherra og stórvelda, sem í
blindri eftirsókn yfirráða hleypa veröldinni í eyðandi bál.
Það er deginum ljósara, hvora af þessum stefnum Stephan tók.
Hann galt keisaranum það, sem keisarans var, og ekki heldur meira,
- stritaði eins og skyldan bauð, en undi því vel að vera fátækur
maður og metorðalaus. Og hann galt, þótt hann kallaði sig guðlaus-
an, guði það, sem guðs var, og galt það miklu ríflegar en við mátti
búast eftir högum hans. Hann lagði fram alla þó krafta, sem hann
hafði aflögum, til þess að heyja sér andlegan þroska, skapa menning-
arleg verðmæti, lifa samkvæmt kröfum sínum til ósvikins manngild-
is. Og hann vann þetta ekki fyrir hefð né hrósi, heldur í þjónustu
háleitrar lifsskoðunar. Eru margir drottins þjónar, sem hlýða boði
meistarans: vakið og biðjið - í raun og sannleika betur en andvöku-
skóldið?
Debut Kristínar Sædal
Sigtryggsdóttur
Tónleíkar Kristinar Sædal Sigtryggsdóttur
og Catherine Williams i íslensku óperunni
8. nóvember.
Efnisskrá: Giuseppe Sarti: Lungi dal caro
bene quella fiamma; Benedetto Marcello:
Che m’accende; Stefano Donaudy: 0 del
mio amato ben; Páll ísólfsson: Svört er
ég; Þórarinn Jónsson: Vögguljóó; Jórunn
Viöar: Im Kahn; Johannes Brahms: Ma-
edchen Spricht, Dein blaues Auge og Von
ewiger Liebe; Enrico Granados: La Maja
dolorosa I, II og III; Jean Sibelius: Den
första kyssen og Ricken kom ifrán sin
álsklings möte; Roger Quilter: Music,
when soft Voices die; Frank Bridge: Love
went a riding.
Það er ekki á hverjum degi að
söngkona heldur debuttónleika í
Reykjavík, em Kristín Sædal Sig-
tryggsdóttir lagði í þá raun á
laugardag í íslensku óperunni. Vart
gat staðarvalið verið betra, því
gamla bíóhúsið við Ingólfsstræti,
sem nú er óperuhús, er eitt besta
sönghús á landinu. Því veldur, held
ég að mestu, nálægðin við áheyrend-
uma, auk þess sem lögun og efhi
ráða allnokkru. En söngvurum þótti
áður gott að syngja í Gamla bíói og
þar hafa flestir söngvarar af fyrri
kynslóð debuterað.
Af óperuhæðara og lánsrússa
Ekki vantaði að efnisskráin væri
viðamikil og spannaði vítt. Markið
var vissulega sett hátt. Söngurinn
hófst með verkum ítala sem uppi
voru við lok sautjándu aldar og á
þeirri átjándu. Töluvert merkilegir
karlar, þótt ekki sé þvi svo mjög
haldið á lofti í nútímanum. Bened-
etto Marcello samdi til dæmis fræga
háðungaróperu um óperuna sem
hann nefridi II teatro alla moda og
var andstæðingur ofurdýrkunarinn-
ar á ’oel canto. Sarti var einn af
ítölunum sem einokuðu rússnesku
(hirð)óperuna fram eftir átjándu öld-
inni. Svo rækileg var sú einokun að
til eru þess dæmi að Rússar hafi vilj-
að eigna sér þessa karla, eins og
Sarti, enda tónlistar þeirra vegna
iðulega þess virði.
Tónlist
Eyjótfur Melsted
Það var eins og Kristín notaði
þessar gömlu ítölsku aríur til að taka
úr sér hrollinn og á meðan náði hún
að meðtaka mjög svo vinsamlega
viðbrögð áheyrenda. En salur eins
og á þessum tónleikum er ómetan-
legur hverjum söngvara sem í stór-
ræðum stendur. Stígandin óx með
íslensku lögimum. Svört er ég, er
eitt af þessum lögum sem sanna að
doktor Páll hirti ekkert um hvemig
hann væri að fara með söngvarann
þegar hann valdi lögum sínum þær
tóntegundir sem hann áleit að þau
hljómuðu best í. Þama sýndi Kristín
að hún ræður vel við dramatík - og
síðan stillingu, í Vögguljóði Þórar-
ins Jónssonar. Frá því að ég fyrst
heyrði það lag, hef ég haft mikið
dálæti á Im Kahn, eftir Jórurini Við-
ar. Þar finnst mér tónmál Jórunnar
hvað áhrifamest af þvi sem ég hef
eftir hana heyrt. Og ekki var með-
ferðin til að skemma fyrir í þetta
skiptið. það var góður undirbúning-
ur undir hinar makalausu ljóðaperl-
ur Brahms, sem á eftir komu, og þær
stöllumar fluttu með prýði.
Stóðst raunina
Ekki var slegið af því næstur kom
Kristín Sædal Sigtryggsdóttir.
Granados með sín magnþrungnu lög
um konuna og sorgina, La Maja
dolorosa. Þama var Kristín virki-
lega farin að syngja sig upp og það
entist fram yfir lög Sibeliusar og
ensku söngvana skemmtilegu eftir
Quilter og Bridge.
Kristín Sædal Sigtryggsdóttir
lagði í mikið þrekvirki með erfiðri
söngskrá á þessum debuttónleikum
.sínum. En hún stóðst raunina og það
mætavel. Við það naut hún frábærs
stuðnings Catherine Williams við
píanóið. Hennar þætti skyldi síst
gleyma, svo ríkan þátt sem hann
átti í að gera þessa tónleika ánægju-
lega. EM