Dagblaðið Vísir - DV - 28.01.1988, Blaðsíða 23

FIMMTUDAGUR 28. JANÚAR 1988.
23
Menning
Heimspeki þroskans
Siguróur Nordal.
List og lífsskoðun I—III.
AB 1987, 1250 bls., 5.600 kr.
Þetta er annar skammtur af rit-
safni Sigurðar, en fyrstu þrjú
bindin birtust í fyrra, Mannlýsing-
ar. Sjálfsagt er það til að fleiri geti
keypt eitthvað af ritsafninu sem því
er skipt niður í hluta eftir efni og
hver hluti hafður sér um bindatal.
En í rauninni fer vel á því að raöa
ritunum svo, fremur en eftir aldri,
þaij veröa mun aðgengilegri en ella.
Hér eru skáldrit Sigurðar í fyrsta
bindi en í hinum tveimur eru fyrst
og fremst rit um lífsviðhorf.
Einlyndi og marglyndi
heitir stærsta ritið, fyrirlestra-
flokkur sem Sigurður hélt veturinn
1918-19. Hann hafði hlotið styrk
Hannesar Árnasonar til heim-
spekináms í þrjú ár, en honum
fylgdi sú kvöð að halda löndum sín-
um opinbera fyrirlestra um efnið
fjórða veturinn. Þegar litið er á rit
þeirra manna sem hlotið hafa
þennan styrk - auk Sigurðar má
telja Guðmund Finnbogason,
Ágúst H. Bjarnason o.fl., þá skilst
hvílíkur velgjörðamaöur Hannes
Árnason hefur veriö þjóð sinni með
þessum styrk og skilmálum hans.
Því það er megineinkenni styrk-
þega að fjalla um heimspeki á
vandaðan hátt en aðgengilegan al-
þýðu manna. Mikið þjóðþrifaverk
væri því að endurnýja þennan sjóð,
sem mun uppurinn, svo sem Þor-
steinn Gylfason bendir á í formála
sérútgáfu þessara fyrirlestra sem
birtist í fyrra hjá Bókmenntafélag-
inu.
Þessi fyrirlestraflokkur Sigurðar
íjallar um lífsspeki, færir rök að
því að fólk geti haft stjórn á lífi sínu
ef ekki á því hvað fyrir þaö kemur,
þá hinu hvernig það bregst við,
hvort það þroskast eða ekki. Og
Siguröur fer ítarlega í hvernig fólk
geti orðið eigin gæfu smiðir. Það
þurfi aö setja sér markmið sem séu
viðráðanleg en leiði það stöðugt til
að ná betri tökum á eigin lífi og
umhverfl. Sjái menn ekki ráðrúm
til þessa í starfi sínu þá í viðfangs-
efni tómstunda. Þetta er alltaf
hollur lærdómur og sum helstu
viðhorf Sigurðar hafa þar að auki
verið mörgum nýjung í lok fyrri
heimsstyrjaldar, býst ég við, ef höfð
er hliðsjón af því sem t.d. Þórberg-
ur Þórðarson og Einar H. Kvaran
sýna af aldarhætti þá. Hér á ég
einkum við að Sigurður lagði
áherslu á alhliða þroska manna,
andstætt einhliða boðskap um full-
komnara siðferði. Einnig boðaði
hann íjölbreytni, að hverjum
manni sé hollt að snasa af mörgu
á unga aldri en fólk komist þó ekki
til þroska nema með því að einbeita
sér að einhverju - vel vitandi að
þaö kostar takmörkun, enginn get-
ur ginið yfir öllu. Gaman er og að
útlistunum hans á því að þjóðfélag-
ið þurfl margs konar fólk en ekki
tóm dyggðablóð og að sumir geti
gagnast því vel með því að vera
vandræðamenn. En satt best að
segja komst Sigurður lengra síðar
í að setja þessi viðhorf fram. Hér
er fullmikið um endurtekningar -
það er raunar eðlilegt vegna þess
að þetta var samiö sem fyrirlestra-
syrpa en ekki bók. En einnig finnst
mér efnið óþarflega takmarkað.
Fyrirlestrarnir hefðu varla orðið
óskiljanlegir alþýðu þótt Sigurður
hefði farið út í grundvallaratriði
vísindaheimspeki. En það virðist
mér eðlilegt framhald þessara hug-
leiðinga um hvernig einstaklingur
komist til þroska með einbeitingu,
aö gera grein fyrir því hvernig
sannleiksleit fari fram, oft gegn
viðurkenndum höfundum og ríkj-
andi viðhorfum; hvernig menn
•reyna áð sannprófa tilgátur og bera
saman tvær mismunandi kenning-
ar til aö skýra sömu fyrirbæri.
Þetta hefði verið þeim mun eðh-
legra sem Sigurður var frumlegur
fræöimaður sem haföi mikil áhrif,
og þetta er alls ekki neitt einkamál
sérfræðinga, heldur aðferðir sem
varða sannleiksleit manna á ýms-
um sviðum.
mergjaðri en fyrirlestrasyrpan og
er mikill fengur að t.d. fyrirlestrun-
um „Kurteisi" og „íslenskir
gáfumenn". Því miður eru þeir enn
Sigurður Nordal.
Þroskaspeki
Þessi lífsspeki var Sigurði svo
hugstæð og í það mikilli andstöðu
við ríkjandi viöhorf í samfélaginu
að henn setti hana fram hvað eftir
annað næstu áratugi og á ýmsan
hátt. Af því tagi er hér prentaður
hlutur Sigurðar af hinni frægu rit'
deilu hans við Einar H. Kvaran um
miðjan 3. áratuginn og er auðskilið
að greinar þess síðarnefnda gátu
ekki birst hér en vitaskuld er meira
varið í að lesa ritdeiluna alla, hún
birtist sérprentuð sem ein Smá-
bóka Menningarsjóðs 1960. Einnig
kemur Sigurður aftur að meginat-
riðum lífsskoðana sinna í frægum
útvarpserindum vorið 1940, Líf og
dauði. Kjarna þeirra dregur hann
saman í 6. erindinu, hinni vinsælu
smásögu „Ferðin sem aldrei var
farin“. Fimmtíu bls. „Eftirmáli"
við þessi erindi er vönduð gagnrýni
á kirkjuna og guðleysingja þar sem
hann dregur fram hvað sameigin-
legt mætti vera þessum andstæðu
öflum.
Það er í samræmi viö þessi við-
horf að Sigurður harmaði hve
alennt væri metnaðarleysi kvenna
(í greininrii „Leikkonurnar" 1947),
og hvatti þær til að sækja fram á
öllum sviðum. Hann benti á að með
því mætti tvöfalda atgervi þjóðar-
innar. Einnig lagði hann áherslu á
almenningsíþróttir og útilíf, en
sjúklinga brýndi hann að fmna sér
bölvabætur í andlegum þroska, úr
því að þeir væru útilokaðir frá at-.
vinnulífinu. Þannig gætu þeir best
svarað og borið af „sterku mönn-
unum“, sem vildu slá þá af. Þetta
var 1942 þegar násisminn reis sem
hæst í greininni „Heilbrigð sál í
sjúkum líkama“.
Smárit ýmis bera enn fram þenn-
an þroskaboðskap. þau er oft
í fullu gildi, t.d. það sem segir um
landlæga ræfladýrkun og ástæður
hennar í vanmetakennd og hug-
leysi, menn hrósa þeim sem fallið
hafa á hverju prófi til þess að þurfa
ekki að gera kröfur til sjálfra
sín.
í þessum ritum nýtur Sigurður
sín svo vel að ég mæli með því að
lesa „íslenskir gáfumenn" fyrst af
öOu ritsafninu.
Skáldrit
Sigurðar fylla fyrsta bindið af
þremur. Kunnast er safnið Fornar
ástir, sem birtist 1919, smásögur
og ljóð. Þar vakti sérstaka athygli
„Hel“, ljóö í lausu máli. Slík ljóð
voru þá algeng, og þau eru fleiri í
viðbætinum, Skottið á skugganum.
Þau elstu frá um 1910. Einnig er
hér einkar falleg þula.
Þaö er nú að vonum eftir lífsspeki
Sigurðar, að hann varð aldrei stór-
skáld, meginviðfangsefni hans var
annað. En skáldgáfa hans naut sín
Bókmermtir
Örn Ólafsson
vel í fræðiritum hans, þar einbeitti
hann sér að kjarna málsins, inn-
blásinn af viðfangsefninu. Skáld-
verk hans eru smekkleg og vönduð,
en umfram allt í þjónustu hug-
sjóna, þeirra sem fyrrtaldar rit-
gerðir hans boða. Skáldskapinn
stundaði Sigurður til „að velta af
sér reiðingnum“, enda taldi hann
hverjum manni hollt aö breyta til
öðru hverju og gera eitthvaö sem
hann hefði ekki reynt áður. Þannig
gæti fólk forðast stöðnun og end-
urnýjast ótrúlega. Þetta er skýring
Sigurðar á því að hann fór aö skrifa
leikrit sumarið 1945. Honum fannst
hann strandaður í öllum viðfangs-
efnum sínum og fór að hripa
uppkast leikþáttar fyrir sjálfan sig
en það greip hann þá alveg og úr
varð leikritið Uppstigning. Sigurð-
ur kallar þetta flýtisverk viðvan-
ings en það var leikið um veturinn
og aftur tuttugu árum síöar enda
skemmtilegt og mikið í þaö spinn-
ið. Einkar gaman er að því hvei nig
Siguröur hrökk út í framúrstefnu
í miöjum klíðum, aðalpersónan
gerði uppreisn gegn hefðbundnu
sálarstríöshlutverki sínu r stofu-
drama. Höfundur og leikstjóri fara
þá upp á svið til að reyna að koma
vitinu fyrir hann, og þarna er bók-
staflega sviðsettur reipdráttur
þeirra um verkið! Tveir aðrir leik-
þættir Sigurðar eru tilkomuminni
en fyrst og fremst samdir til að
sýna eitthvert skeið íslandssög-
unnar á lifandi hátt.
Frágangur
er smekklegur og vandaöur. Ég
verð þó að fmna að einu atriði.
Þegar Sigurður samdi „Einlyndi og
marglyndi" varð hann að gera
mörg nýyrði og síðan 1918 hefur
orðaforðinn breyst ótrúlega mikið.
T.d. notaði Sigurður orðið „frum-
legur“ í þeirri merkinu sem nú
hefur orðið „frumstæður", „and-
lægur“ i merkingunni „hlutlæg-
ur“, en „einkennilegur" í
merkingunni „einkennandi, dæmi-
gerður“. Þessu - og fleiri slíkum
orðum heföi þá átt að gera grein
fyrir með athugasemd en það var
ekki einu sinni gert í nákvæmri
útgáfu þessa texta í fyrra. Einnig
eru myrkir staöir í textanum sem
þurft hefði að reyna aö skýra, t.d.
um Jónas aðalhöfund (H, bls. 184).
Það fer .vel á því að þessi deild
ritsafnsins hefst á erindi Þórhalls
Vilmundarsonar um Sigurð sem
flutt var á afmælishátíöinni í fyrra.
Þar er gagnort yfirlit um ævistarf
Siguröar.
Það er mikill fengur að þessum
ritum. Þau eiga mikilvægt erindi
til þjóðarinnar, eru einkar aðgengi-
leg og á fögru máh. Verðið er mun
lægra en gerist um jólabækurnar
núna.
-ÖÓ
VALHOLL KYNNIR
viðtalstíma þingmanna Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík
Þingmenn Sjálfstæðiflokksins í Reykjavík bjóða Reykvíkingum I viðtalstíma í
Valhöll, Háaleitisbraut 1, milli kl. 16 og 18.
EINNIG VERÐUR HÆGT AÐ HRINGJA Á ÞESSUM TÍMA í SÍMA 82900.
VERIÐ VELKOMIN - HEITT KAFFI Á KÖNNUNNI.
I DAG VERÐUR TIL VIÐTALS
í VALHÖLL, HÁALEITISBRAUT 1, mllll kl. 16 OG 18,
Eyjólfur K. Jónsson
Hárgreiðslustofan
DELÍLA & SAMSON
Grænatúni 1 - Kópavogi
sími 42216
Klippingar
permanent
litanir
o.fl.
Verið veikomm.