Dagblaðið Vísir - DV - 07.06.1988, Blaðsíða 18

18
ÞRIÐJUDAGUR 7. JÚNÍ 1988.
Merming
Hamlet handan efans
Marmari eftir Guðmund Kamban á Listahátíð
í tilefnl af Listahátíð verða tvœr forsýn-
ingar í Þjóðleikhúsinu á leikriti Guð-
mundar Kambans, Marmara, í leikgerð
og undir leikstjórn Helgu Bachmann.
Verkið er á efnisskrá Þjóðleikhússins
nœsta vetur.
Uppfærslan á Marmara er í tilefni
af aldarafmæli Guðmundar Kamb-
ans sem fæddist 1888 á Litlabæ á
Álftanesi. Hann lauk stúdentsprófi
í Reykjavík 1910 en lagði síðan
stund á heimspeki, bókmenntir og
fagurfræði við Hafnarháskóla. A
þeim árum skrifaði hann sín fyrstu
verk, meöal annars leikritið Höddu
Pöddu sem sýnt var í Konunglega
leikhúsinu í Kaupmannahöfn við
miklar vinsældir og síðar kvik-
myndað undir stjóm höfundarins.
Þrjú ár í Bandaríkjunum
Arið 1915 hélt Kamban til Banda-
ríkjanna og hugðist vinna sér nafn
þar sem rithöfundur. Það reyndist
örðugt og eftir þrjú ár sneri hann
aftur til Danmerkur. Dvölin vestra
haíði engu að síður mikil áhrif á
stíl og feril Guðmundar sem sést
meðal annars á því að Bandaríkin
eru sögusvið fjögurra verka hans.
Þeirra á meðal eru leikritin Vér
morðingjar og Marmari.
Guðmundur Kamban.
Á þriðja og fjórða áratugnum
sendi Kamban frá sér íjölda skáld-
verka. Frægast er skáldsagan Skál-
holt sem út kom í fjórum bindum
hér á landi á árunum 1930-1935.
Hún gerist á 17. öld og segir frá lífi
og örlögum Ragnheiðar Brynjólfs-
dóttur biskups. Skálholt hefur ver-
ið þýtt á fjölda tungumála.
Myrtur í Kaupmannahöfn
A fjórða áratugnum dvaldi
Kamban um tíma í Englandi og síð-
ar nokkur ár í Þýskalandi, þar sem
skáldsögur hans nutu mikiila vin-
sælda. Árið 1938 fluttist hann aftur
til Kaupmannahafnar og bjó þar til
dauðadags.
5. maí 1945 var Guðmundur
Kamban skotinn til bana á veit-
ingastað í Kaupmannahöfn. Verkið
frömdu danskir andspyrnumenn
sem sökuðu hann um að vera land-
ráðamann. Eftir opinbera rann-
sókn dönsku stjómarinnar var
Guðmundur hins vegar sýknaður
af öllum ákærum og morð hans
harmað.
Frumsýntárið 1933
Kamban hóf að skrifa Marmara
meðan hann dvaldi í Bandaríkjun-
um en lauk við hann í Kaup-
mannahöfn 1918. Leikritið var gefið
út sama ár en ekki frumsýnt fyrr
en 1933 í Mainz í Þýskalandi. Það
hefur einu sinni áður verið sett á
svið hér á landi, árið 1950 hjá Leik-
félagi Reykjavíkur undir stjórn
Gunnars Hansen. Þá var síðasta
þætti verksins reyndar sleppt.
Marmari er í fjórum þáttum
ásamt eftirleik. í fyrirmælum
Kambans áttu þættirnir að gerast
á þeim tímum sem leikritið er skrif-
að en eftirleikurinn árið 1970. í leik-
gerð Helgu Bachmann hefur sögu-
tímanum verið seinkað þannig að
verkið gerist á þriðja áratugnum
Listahátíð
Jón Karl Helgason
og í nútímanum. Það hefur verið
stytt til muna en þó er öllum þátt-
unum haldið.
Þjóðfélagsádeila
Aðalpersóna Marmara er Róbert
Belford, sakadómari í New York.
Hann segir upp starfi sínu til að
snúa sér að baráttu fyrir þjóðfé-
lagsumbótum. Ein grundvallar-
skoðun hans er að refsilöggjöfin sé
ómannúðleg og samviskulaus og
aðeins til þess fallin að ýta undir
glæpi. Þessi sama löggjöf láti hins
vegar óátalin brot á grundvallar-
mannréttindum.
Leikritið lýsir örlögum manns
sem neitar að hvika frá sannfær-
ingu sinni þó að hún kunni að kosta
hann lífið. í Róbert Belford má sjá
einhvers konar sambland af Sókr-
atesi, Kristi og Hamlet, sem vel að
merkja er hættur að efast; í uppr-
unalegu útgáfu verksins segir Ró-
bert að hann hafi aldrei getað fyrir-
gefið Shakespeare að hafa látiö
Hamlet gera sér upp geðveiki: „Ef
Hamlet hefði aðeins látið í ljós alla
sína andagift mundi hirðin hafa
álitið hann brjálaðan." Þessi orð
vísa ljóslega í örlög Belfords sjálfs.
Erindi við nútimann
Þó að leikritið sé komið til ára
sinna hefur það elst vel og vísar
ekki síður til okkar veruleika en
þess samfélags sem Kamban fjall-
aði um. Verkið er skrifað af leiftr-
andi mælsku og minnir að því leyti
á stíl enskumælandi höfunda á
borð við Wilde og Shaw.
Uppfærsla Þjóðleikhússins tekur
um tvo og hálfan klukkutíma í sýn-
ingu. Leikmynd og búningar eru
hönnuð af Karh Aspelund, tónlist
er eftir Hjálmar H. Ragnars og lýs-
ing er í höndum Sveins Benedikts-
sonar. Leikarar eru rúmlega 20 auk
aukaleikara. Forsýningamar í til-
efni af Listahátíð verða tvær, 8. og
10. júní.
JKH
Bskar lífið en storkar örlögunum
Um Róbert Belford
sem Róbert Belford.
DV-mynd Brynjar Gauti
„Róbert er maður sem elskar lífið
en hann hikar ekki við að storka
örlögum sínum þegar hann er
sannfærður í sinni trú. Þetta gerir
hann, þó aö öll praktísk skynsemi
mæh á móti honum,“ sagði Helgi
Skúlason sem fer með aðalhlut-
verkið í Marmara, hlutverk Ró-
berts Belford. „Enn þann dag í dag
er shkum mönnum varpað í fang-
elsi eða dæmdir geðveikir.
Þetta er auðvitað gríðarleg ádeila
á vestrænt lýðræði," sagði Helgi
enn fremur. „Á einum stað gerir
Róbert samanburð á einræði og
lýðræði og segir aö einræði sé harð-
stjóm eins yfir mörgum, sem sé iht,
en lýðræði sé harðstjóm margra
yfir einum, sem sé verra. Hann
segir að eina frelsið, sem skipti
máh, sé frelsi einstakhngsins og
bætir við að það sé hvergi af skom-
ara skammti en í Bandaríkjunum.
Örlög Róberts verða kaldhæðin
sönnun þess að hann hefur rétt
fyrir sér.“
En hvað finnst þér um Róbert sem
manneskju? Er hann ekki galla-
laus?
„Megineinkenni Róberts Belford
er að hann neitar að taka nokkurri
málamiðlun. Þetta er galli á ein-
staklingi frá sjónarhóli samfélags-
ins. Leikritið segir okkur ekki mik-
ið um daglegt líf hans. Það snýst
fyrst og fremst um undirstöður
samfélagsins og þar með tilveru
okkar ahra. Það er spurt spurninga
eins og hvaö réttarkerfi sé og til
hvers það leiði. Þarna er meðal
annars deht á spilhngu bak við
hjálparstarf þar sem 80% af veltu
fer í skrifstofukostnað en smámun-
ir til þeirra sem eru þurfandi. Þeg-
ar höfundi er svona mikiö niðri
fyrir gefst enginn tími th að lýsa
einkalífi persónanna, það verður
út undan. Róbert getur þess vegna
haft fjölda hversdagslegra galla
sem okkur er ókunnugt um.“
JKH
Vinnst svo lítið með
því að fara hálfa leið
- segir Helga Bachmann leikstjóri
Helga Bachmann leikstjóri. DV-mynd Brynjar Gauti
„Mér hefur lengi fundist stefna
þeirra sem bera ábyrgð á bók-
menntaumfjöllun hér á landi að
halda Kamban leyndum," sagði
Helga Bachmann leikstjóri, „og ég
held að við þurfum ekki að grufla
lengi th að komast að orsökinni.“
- Hver er hún, að þínu mati?
„Um það leyti sem Kamban var
að vinna sér nafn erlendis kemur
upp ákveðin stefna hér heima þar
sem skáldverk eru metin út frá af-
mörkuðu póhtísku sjónarhomi.
Kristinn E. Andrésson er helsti
talsmaður þessa viðhorfs og Kamb-
an fær það orð á sig að hann sé
borgaralegur höfundur."
Mannúðarstefna
og kvenfrelsi
„Eftir seinni heimsstyrjöldina
eru síðan margir sem vita ekkert
um Kamban nema það að hann
hafi verið sakaður um að vera nas-
isti og helst aö hann hafi verið það.
Auöveldasta leiðin th að komast
að því hvem mann Kamban hafði
að geyma er hins vegar að lesa
verkin hans.
í þeim kemur fyrst og fremst
fram ákveðin mannúðarstefna. í
öðm lagi er Kamban að beijast fyr-
ir ré'tti einstakhngsins. í Marmara
er Róbert Belford fulltrúi þessara
hugsjóna en í öðmm verkum hans
em konur oft í því hlutverki. Nær-
tækasta dæmið er Ragnheiður
Brynjólfsdóttir í skáldsögunni
Skálholti. Þar og víðar er Kamban
að skora á konur aö krefjast réttar
síns.“
- Hvernig skýrir þú tengsl
Kambans við Þjóðverja?
„Sé einhver sem hefur skhning á
því hvað er aö vera fátækur ís-
lenskur rithöfundur þá hlýtur sá
hinn sami að geta sett sig í spor
íslendings sem á ekki salt í graut-
inn og Þjóöverjar sækjast eftir
verkum hans. Kamban var aldrei
efnaður maður, hæfheikar hans
beinast í aðra átt.“
Ekki tekið mark á sýknunni
„Þegar hann var myrtur úti í
Kaupmannahöfn er eins og menn
héma heima hafi dæmt hann í eitt
skipti fyrir öh. Það virðist ekki
skipta neinu máh að eftir rannsókn
var hann sýknaður og morðið á
honum fordæmt. Ég man eftir því
sem hth stelpa 1945 að ég kom heim
og heyrði að faðir minn var að tala
í síma. Röddin í honum var svo
alvarleg að ég þoröi ekki að koma
inn í herbergið. Þá var hann að
tala við ritstjóra Þjóðvhjans en
þann dag hafði baksíðufrétt blaðs-
ins haft fyrirsögnina: Guðmundur
Kamban nasisti. Ég man að faðir
minn sagði: „Þið höfðuð ekki einu
sinni fyrir því að setja spumingar-
merki fyrir aftan.“ Éftir þetta sím-
tal kom Þjóðviljinn aldrei aftur inn
á okkar heimili.
Ég vona innilega að áhorfendur
geti horft á þetta verk fordóma-
laust. Það skal tekið fram að það
var bannað í Þýskalandi þegar nas-
istar komust til valda.“
- Hvað finnst þér um Kamban sem
leikskáld?
„Ég skynja hjá honum sterka
dramatíska taug. Ég held að hans
hreinasta dramatíska verk í upp-
byggingu sé Vér morðingjar en
margar áhrifaríkustu senur sem
hann skrifar em í Marmara. Margt
í þessu verki minnir mig reyndar
á forn-grísku leikskáldin."
Klassísk barátta
„Ekki svo að skhja að uppfærslan
byggist á þeirri túlkun, ég held að
það sé engin spuming hvaða leið
við eram að fara. Þessi klassíska
barátta ósveigjanlegs einstaklings,
sem storkar forlögunum, hefur
bara slegið mig persónulega. Þeim
mun stoltari sem einstaklingurinn
er því stærra verður fall hans.
Þetta virðist vera óumflýjanlegt,
eða eins og Róbert Bellford segir í
verkinu: „Enginn af heimsins
þungu sorgarferlum hættir á miðri
leið, það verða efndir á þeim öllum.
Við áttum alhr kost á að bjarga hf-
inu með því að þoka eitt fet frá
sannfæringu okkar en við gerðum
það ekki. Við vissum að það sem
tapaðist var aflíjöðrin í starfi okk-
ar, var ljóminn á lífi okkar.“
- Sérðu ef th vill samsvörun með
örlögum þeirra Róberts Bellford og
Guðmundar Kamban?
„Ég ætla ekki að ræna áhorfend-
ur ánægjunni af að velta þeim
möguleika fyrir sér.“
„Sá skyd“
„Það er hins vegar ljóst að sagan
af dauða Kambans segir okkur
mikið um persónuleika hans. And-
spyrnumennirnir, sem komu að
honum þar sem hann snæddi
morgunverð með dóttur sinni, mið-
uðu á hann byssu og báðu hann
að koma með sér. Hann neitaði hins
vegar að koma nema þeir segðu sér
hvert þeir ætluðu með hann; þeir
höfðu enga handtökuskipun og
ekkert umboð. Þeir hótuðu þá að
skjóta, Kamban stóð upp, kross-
lagði handleggina á bijóstinu og
sagöi: „Sá skyd.“ Þetta er hreint,
afdráttarlaust. Hann hefði getað
sagt: „Allt í lagi, ég kem meö.“
- Svo að við víkjum aftur að Ró-
bert Bellford, ertu sammála hon-
um?
„Ég stend með þessum einstakl-
ingi 1 afdráttarleysi hans. Þaö
vinnst svo lítið með því að fara
hálfa leið.“
JKH