Dagblaðið Vísir - DV - 06.08.1988, Blaðsíða 10

»
LAUGARDAGUR 6. ÁGÚST 1988.
Sérfræðingar um eyðni tala um
eyðnibeltið í Afríku rétt eins og
landfræðingar tala um veðurbelti
og gróðurbelti. Eyðnibeltið í Afríku
nær yfir miðhluta álfunnar og er
talið að hvergi í heiminum hafi
þessi ógnvænlegi sjukdómur náð
viðlíka útbreiðslu. Þar á ofari bend-
ir allt tii að þetta svæði fari stækk-
andi. Þessi heimshluti átti við næg
vandamál að stríða áður þannig að
allir tilburðir til að hefta útbreiðslu
veikinnar verða kraftminni en í
beturmegandi löndum.
Vesturlandabúar hafa fylgst með
framvindu mála á eyðnibeltinu úr
fjarlægð. Nú er mönrium að verða
ljósara en áður að eyöniplágan í
löndum Mið-Afríku kann að vera
hhðstæða þess sem hin þróaðri
lönd eiga eftir að búa við þrátt fyr-
ir alla heilsugæsluna.
Ein þeirra þjóða sem engin tök
hefur á eyðniplágunni er Uganda-
menn. Land þeirra hefur árum
saman verið þjakað af ógnarstjórn
og borgarastyijöldum en ein plága
virðist taka við af annarri. Eyðnin
fer að vísu ekki með sömu látum
um landið og sveinar Idi Amins en
hún tekur sinn toll engu að síður.
Vagga eyðninnar?
í landinu suðvestanverðu, á
vesturbakka Viktoríuvatnsins, er
þorpið Kasensero. Plássið nýtur
þess vafasama heiðurs að hafa
fóstrað fyrstu eyðnisjúklingana í
heiminum. Það mál er þó ekki full-
sannað en engu að síður voru þar
haustið 1982 sautján sjúklingar
sem reyndust vera með áður
óþekktan sjúkdóm. Þetta var eyðni.
Sautjánmenningamir áttu það
sameiginlegt að hafa lifibrauð sitt
af smygh milli Tansaníu og Ug-
anda. Heilbrigðisyfirvöld í Uganda
segja að þeir hafi einnig borið með
sér eyðni frá nágrannaríkinu.
Heimamenn á þessum slóðum htu
á sjúkdóminn sem guðlega refsingu
sem fallið hefði á þessa menn vegna
ólöglegrar atvinnu. Sú skýring
komst einnig á kreik að mennirnir
heíðu orðið fyrir göldrum manna
sem þeir höfðu svikið í viðskiptum.
í fyrstu var því sjúkdómurinn kall-
aður „þjófaveikin“.
Þar kom að eiginkonur þeirra
sjúku tóku veikina lika og þá
breyttist nafnið í „visnu“ vegna
þess að sjúkhngamir héldu ekki
holdum. Veikin tók líka þegar aö
breiðast í norður frá þorpinu. Talið
er að svæðið þar sem sjúkdómsins
gætti hafi færst út um 70 kílómetra
á ári. Árið 1985 haíði sjúkdómurinn
náð til höfuðborgarinnar Kampala.
Nei, ekki hér
Ugandamönnum er mjög annt
um að sanna að eyðnin eigi ekki
uppruna í landi þeirra og raunar
erú engar öruggar sannanir fyrir
að sjúkdómsins hafi fyrst orðið
vart þar. Sögur em á kreiki um
eyðni í norðurhluta landsins frá
árinu 1972 og ekki er heldur tahö
útílokað að sjúkdómurinn hafi
greinst í Bandaríkjunum árið 1974.
Sannanir fyrir þessu eru þó veikar.
Vel má líka vera að þegar á annaö
borð er byrjað að rekja sjúkdóminn
til eins tiltekins staðar þá sé erfitt
að kveða þá sögu niður.
Hvað sem öhum sögusögnum líð-
ur þá er htið svo á meðal sérfræð-
inga um eyðni að uppruna sjúk-
dómsins megi rekja th svæðisins
umhverfis Viktoríuvatnið. Það er
einnig eina dreifbýhssvæðið í Afr-
íku þar sem eyðni hefur náð út-
breiðslu. Að öðru leyti er eyðni
sjúkdómur sem leggst á borgar-
böm Afríku líkt og í öðrum álfum.
Á þessu svæði við Viuktoríuvatn-
ið er eyðnin alvarleg plága og dauði
af völdum hennar daglegur við-
burður. í einu 1800 manna þorpi
við Viktoríuvatnið er sagt að sex
látist að jafnaði á dag úr eyðni. Því
er almennt trúaö á þessu svæði að
eyðni smitist við kynmök en galdr-
ar eru heldur ekki útilokaðir og er
sagt að okrarar verði einkum fyrir
smiti með því móti.
Ólík einkenni
í Uganda er sjúkdómurinn ekki
bundinn við homma og eiturlyfja-
sjúklinga eins og yfirleitt er í borg-
um Vesturlanda. Sú staðreynd,
ásamt því að sjúkdómurinn á sér
lengri sögu þar, hefur vakið upp
þá spurningu hvort þróunin verði
ekki sú sama á Vesturlöndum og
allur almenningur verði í hættu
áður en langt um líöur.
Víða í Afríkuríkjum er því haldið
fram að eyðnin hafi borist þangað
frá Vesturlöndum en ekki öfugt. í
Zaire er það haft fyrir satt að eyðni
hafi borist þangað með Bandaríkja-
mönnum sem komu til að fylgjast
meö hnefaleikakeppni Muhameðs
Ah og Formans í Kinshasa áriö
1974. Aðrir segja að sjúkdómurinn
hafi borist með mat frá hjálpar-
stofnunum.
Þá eru einnig th kenningar um
að eyöniveiran hafi orðið til fyrir
slysni í rannsóknarstofu í Banda-
ríkjunum. Þá tóku margir Afríku-
menn undir þá kenningu Sovét-
manna að Bandaríkjamenn hafi
búið eyðniveiruna th og ætlaö að
nota hana í efnahernaði. Þessi
skoðun er nú mjög á undanhaldi. í
Kenya eru sögur um að eyðnin
hafi borist þangað með bandarísk-
um sjóhðum sem fengu landgöngu-
leyfi í Mombasa. Þessar sögur
þykja mjög áþekkar þeim sem
gengu á 15. og 16. öld um hvaða
þjóð ætti sök á að hafa dreift sára-
sótt um heiminn.
Tvö afbrigði
Það veldur vandræðum við að
rekja eyðnina til upphafsins að hún
er talin stafa af tveim veirum og
auðkenndar eru HIV-1 og HIV-2.
Önnur veiran, HIV-2, er mjög
áþekk þeirri sem finnst í thtekinni
tegund apa í Afríku. Mögulegt er
að sú veira hafi borist frá öpum th
maima. Líklegur forveri HIV-1
veirunnar hefur hins vegar ekki
fundist.
Mögulegt er að önnur eyðniveir-
an hafi lengi þrifist á einöngruðum
svæðum í Afríku, t.d. við Viktoríu-
vatnið, og ekki náð að breiðast út
fyrr en í umróti áttunda áratugar-
ins þar. Borgarmyndun hefur veriö
ör í Afríku síðustu einn th tvo ára-
tugina en hehsugæsla öll í molum.
Margir vísindamenn halda því
fram aö HTV-1 veiran eigi hka upp-
runa sinn í Afríku enda er hún
útbreidd þar. í hitabeltinu er al-
gengt að nýjar veirur skjóti upp
kollinum. Á síðustu 30 árum er tal-
iö að ekki færri en sex banvænar
veirur hafi orðið til þar. Sam-
kvæmt rannsóknum, sem gerðar
hafa verið í smáríkinu Guinena-
Bissau, er mögulegt aö HIV-2 veira
hafi þrifist þar í mönnum lengi án
þess að valda alvarlegri farsótt.
Útbreiðslan óþekkt
Enginn veit hversu útbreidd
eyðni er í Afríku. Engin skipuleg
könnun hefur verið gerð og niður-
stöður þeirra kannana sem gerðar
hafa verið þykja oft vafasamar.
Aðstæður til- eyðniprófana eru
slæmar. Þá er algengt að fólk hafi
mikið af mótefnum gegn ýmsum
veirusýkingum í blóðinu og þaö
rugíar prófið. Dæmi eru um veru-
legar skekkjur við prófanir. Þó ber
öllum saman um að eyðni hafi
hvergi náð meiri útbreiðslu en í
Afríku. Af öllum stöðum þar í landi
er ástandið taliö verst í Kinshasa,
höfuðborg Zaire.
Þrátt fyrir að eyðnifaraldurinn
sé rakinn til ársins 1982 þá benda
Ég þoli eyðniyeiruna
- segir virtur veirufræðingur í Bandaríkjunum
Efasemdamaðurinn Peter Dues-
berg. Hann óttast ekki veiruna sem
talin er valda eyðni.
Robert Gallo, einn virtasti eyðnisér-
fræðingurinn i heiminum, telur Du-
esberg hættulegan.
Harry Rubin vill skoða hugmyndir
Duesberg betur.
Undanfarin ár hafa eyðnifræð-
ingar veriö sammála um að svoköh-
uð HTV-veira valdi eyðni. í þeirra
hópi er þó einn vandræöamaður sem
trúir ekki á þessa skýringu. Hann
heitir Peter Duesberg, lífefnfræðing-
ur á sextugsaldri. Hann vinnur við
háskólann í Berkeley í Kalifomiu og
nýtur virðingar sem slíkur. Á vegg í
skrifstofu hans hangir plagg frá ár-
inu 1971 þar sem hann er útnefndur
vísindamaður ársins í Bandaríkjun-
um fyrir uppgötvun á genum í veir-
um sem geta valdið krabbameini.
Margir virtir eyönifræðingar hafa
opinberlega kahað hann ruglaðan
vandræðamann og jafnvel enn verri
nöfnum í eigin hópi. Það sem veldur
er tuttugu og einnar síðu grein um
eyðni sem birtist í tímariti um'
krabbameinsmál á síðasta ári. í
greininni heldur Duesberg því fram
að engar sannanir séu fyrir að HIV-
veiran, sem á að lama ónæmiskerfi
mannslíkamans, valdi eyðni. Þar
með hefur Duesberg dregið í efa
grundvaharatriðið í öhum eyðni-
fræðum.
Og Duesberg lætur ekki þar við
sitja. Hann heldur því líka fram að
próf, sem notuð eru th að leita að
mótefnum við HTV-veirunni, séu
gagnslaus. Hann segir að þegar mót-
efni finnast bendi það helst th að lík-
aminn hafi varist smiti.
„Ég hefði ekki minnstu áhyggjur
þótt einhver segði mér að niðurstöð-
ur mótefnamælinga hjá mér hefðu
reynst jákvæðar," er haft eftir Dues-
berg. „Ég mundi láta það vera að
skrifa eríðaskrána mína því niður-
staðan benti th að ónæmiskerfið í lík-
ama mínum væri í lagi. Gott, ég hef
mótefni gegn veiru. Th hamingju,
Peter.“
Það eru yfirlýsingar af þessu tagi
sem hafa vakið athygli á skoðunum
Peters Duesberg, ekki síst vegna þess
að hann er maðurinn sem fyrstur
fann erfðaefrii veira af sama flokki
og eyðniveiran svokallaða thheyrir.
Duesberg hefur raunar bætt um bet-
ur og lýst því yfir að hann hefði ekk-
ert á móti því aö láta sprauta sig með
HlV-veirunni th að sanna sitt mál.
Félagar Duesberg í fræðunum hafa
brugðist ókvæöa við yfirlýsingum
hans og telja skoðanir hans ekki
svaraverðar. Robert Gaho, veiru-
fræðingur sem á sínum tíma átti þátt
í að einangra fyrstu HTV-veirumar,
segir að Duesberg hafi ekki aðeins á
röngu að standa heldur sé hann bein-
línis hættulegur. Kenningar hans
verði aðeins th að drepa rannsókn-
um á eyðni á dreif.
Því hefur verið haldið fram að
Duesberg sé aöeins að reyna að ná
athygli fjölmiðla og að hann sé bitur
vegna þess að aðrir vísindamenn taki
honum fram í þekkingu á eyðni.
Duesberg svarar þessu einfaldlega á
þann veg að hann kæri sig ekkert
um að vera talinn ruglaður vegna
þess að hann trúi ekki að eyðni verði
rakin th skaðlausrar smáveiru.
Flestir trúa því þó að þessi veira
hafi dregið tugi og jafnvel hundruð
þúsunda manna th dauöa. Duesberg
hefur heldur ekki komið með aðra
skýringu á orsökum eyðninnar.
Hann úthokar aðeins að HlV-veiran
geti verið orsökin meö einfaldri skýr-
ingu á hvernig ónæmiskerfi líkam-
ans vinnur. í aðalatriöum gerist það
á þann veg að viö smit taka svokah-
aðar T-frumur th við að einangra
hina óboðnu veiru og eftir það taka
mótefni að myndast.
Ef vinna á skaða á ónæmiskerfinu
verður það best gert með því aö losna
við T-fmmurnar. Komið hefur í ljós
að HIV-veiran bindur sig við T-
frumumar og drepur þær. Duesberg
dregur þetta ekki í efa heldur hvern-
ig þessi ferih leiðir th eyðni. And-
mæli hans era þríþætt. í fyrsta lagi
verður veiran að geta fjölgað sér í
líkamanum en það er ekki tilfeUið
um HlV-veimna nema viö mjög af-
brigðhegar aðstæður. Slíkrar fjölg-
unar verður ekki vart, jafnvel í sjúkl-
ingum sem komnir eru að dauða
vegna eyðni. „Þaö er mjög undarlegt
ef óvirk veira dregur fólk til dauða,“
segir Duesberg.
Þá segir Duesberg að veiran vérði
helst aö sýkja fleiri framur en líkam-
inn getur endurnýjað ef sjúkdómur-
inn á að vera banvænn. HlV-veiran
nær hins yegar aðeins að sýkja eina
af hveijum 10 þúsund .T-frumum.
Þetta er svo lítið smit að mjög vanda-
samt er að finna veiruna, hvað þá
að hún valdi alvarlegri sýkingu.
í þriðja lagi heldur Duesberg því
fram að ef veiran býr í líkamanum
lengi áður en einkenni koma fram
þá ætti mótefni ekki aö myndast á
sama tíma. Komi mótefnið hins veg-
ar fram bendir það th að líkaminn
sé þegar ónæmur fyrir veimnni.
Af öllum þessu ástæðum þá
ályktar Duesberg sem svo að hver
sem orsök eyðninnar sé þá geti hún
ekki verið HlV-veiran. Hann gengur
líka lengra og segir að lyfið, sem
læknar gera sér nú helst vonir um
aö ráði niðurlögum eyðniveimnnar,
sé ekki mjög líklegt aö til að gera
það. Þetta lyf er þekkt undir skamm-
stöfuninni AZT. Það á að hafa áhrif
á erföaefni veirunnar en Duesberg
segir að tilraunir með það séu fálm
eitt því enginn viti hverig þetta erfða-
efni sé samansett. Þá eru aukaverk-
anir af þessu lyfi slíkar að það er lík-
legra th að stytta líf eyðnisjúkhnga
fremur en lengja.
Þeir sérfræöingar um eyðni, sem
hafa orðiö th að svara Duesberg,
segja að þótt ekki sé vitaö í smáatrið-
um hvemig HlV-veifan veldur eyöni
þá séu hkurnar á aö hún geri þaö
yfirgnæfandi. Þeir segja líka að Du-
esberg hafi ekki fengist við rann-
sóknir á eyðni sérstaklega, heldur á
veirusýkingum yfirleitt. Því þurfi
engum að koma á óvart þótt gáleysis-
legar fullyrðingar hans stangist á við
bróðurpartinn af því sem nú er vitað
um sjúkdóminn. Hann er einfaldlega
ekki sérfræðingur í þessari grein
veimsjúkdóma.
Enn er ekki vitaö um eitt einasta
dæmi um eyðni í manni sem ekki
hefur áður gengið með HlV-veimna
í líkamanum. Þá benda þeir á að til
að sanna hugmyndir Duesberg þurfi
að sprauta mann með eyðniveirunni
og bíða síðan í nokkur ár og sjá hvort
eyðnin kemur fram. Tilraun af þessu
tagi verði hins vegar aldrei gerð.
Duesberg lætur sér fátt um finnast
um þessar athugasemdir. Hann segir
að kapphlaup vísindamanna um að
ráða niðurlögum eyðninnar valdi því
að þeir verði að sannfæra yfirvöld
um að þeir séu á réttri leið th að fá
fjármagn th áframhaldandi rann-
sókna. Þeir hafi þegar sphað út öllum
trómpunum og eigi aðeins eitt sph
eftir á hendi. Ef thgátan um að HIV-
veiran valdi eyðni reynist röng þá
standa menn í sömu spomm og þegar
sjúkdómsins varð fyrst vart.
Aðeins einn virtúr vísindamaður
hefur fengist til að taka undir sjónar-
mið Duesberg. Það er Harry Rubin,
lífefnafræðingur við háskólann í
Berkeley. Hann telur rangt að hafna
skoðunum Duesberg án þess að
kanna þær nákvæmlega. „Mér
finnast efasemdir Duesberg þaö vel
rökstuddar að ekki sé hægt að ganga
framhjá þeim,“ segir Rubin.
Þá ér talið líklegt að Duesberg ber-
ist óvæntur liösauki bráðlega þegar
niðurstöður nýrrar ransóknar á
áhrifum HlV-veirunnar á manns-
líkamann verða birtar. Sagt er að þar
séu efasemdir Duesberg, um hvemig
HIV-veiran brýtur niður ónæmis-
kerfi líkamans, staðfestar. Hins veg-
ar eiga þarna að koma fram enn
sterkari líkur en áður fyrir því að
HlV-veiran valdi eyðni. Orsakasam-
hengið er bara annað en hingað th
hefur verið talið.
Þýtt/-GK