Dagblaðið Vísir - DV - 13.01.1990, Page 14

14
LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 1990.
Útgáfufélag: FRJÁLS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELlAS SNÆLAND JÚNSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PÁLL STEFÁNSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLTI 11,105 RVlK.SiMI (1)27022- FAX: (1)27079
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRJÁLSRAR FJÖLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ÁRVAKUR HF. - Áskriftarverð á mánuði 1000 kr.
Verð i lausasölu virka daga 95 kr. - Helgarblað 115 kr.
Öryggisnet gæludýranna
„Ef þú skuldar bankanum 500 þúsund krónur, á bank-
inn þig, en ef þú skuldar bankanum 500 milljónir, áttu
bankann.“ Þetta er gamansöm tilraun til að lýsa í hnot-
skurn, að í fjármálum er alls ekki eitt látið yfir alla
ganga í skömmtunar- og Stórabróður-ríkinu íslenzka.
í fyrra urðu um 2000 reykvískir aðilar gjaldþrota,
bæði einstaklingar og fyrirtæki. Það gerðist að mestu
þegjandi og hljóðalaust, að á hverjum degi ársins 1989,
helgum sem virkum, urðu tæplega átta aðilar að sjá
drauma sína verða að martröð á þennan hátt.
Á sama tíma er hlaupið upp til handa og fóta til að
bjarga öðrum aðilum, sem standa andspænis gjaldþroti.
í björgunarsveitunum eru einkum bankar og ríkis-
stjóm, sem verja mestum tíma sínum til að hlaupa und-
ir bagga hjá þeim, sem ekki mega fara á höfuðið.
Eðlilegt er, að spurt sé um mörk feigs og ófeigs í við-
horfum banka og ríkisstjórnar til þeirra, sem eru að
sigla í gjaldþrot. Fólk vill vita og á að fá að vita, hvað
þurfi til að lenda í náðinni. Er það skírteini í Flokknum,
hlutdeild lauks úr Ættinni eða eitthvað annað?
Greinilegt er, að stærð vandamálsins er mikilvæg.
Menn þurfa að koma vanskilum sínum við lánastofnan-
ir yfir einhver mörk, sem eru svo há, að bankipn telji
sig knúinn til að lána meira, meðal annars til að þurfa
ekki strax að bókfæra mikið tap af viðskiptunum.
Ennfremur er greinilegt, að tegund starfseminnar er
mikilvæg. Atvinnuvegirnir sitja ekki við sama borð, því
að sumir eru taldir virðulegri og þjóðlegri en aðrir og
eigi þar af leiðandi betra skihð. Til dæmis fá sjálfvirka
björgun þau fyrirtæki, sem tengjast landbúnaði.
Einnig skiptir nokkru, að tegundin hafi verið í tízku
á vegum hins opinbera. Ef ríkið hefur hvatt til starfsemi
á borð við loðdýrarækt, finnst ráðamönnum, að það
beri nokkra ábyrgð gagnvart þeim, sem ginntir voru til
að fara úr hefðbundnum landbúnaði í loðdýrin.
Ýmsar fleiri ástæður eru stundum færðar fyrir stuðn-
ingi banka og ríkis. Forsætisráðherra sagði til dæmis,
að ríkið yrði að bjarga Sambandinu, svo að ísland fengi
ekki óorð hjá erlendum lánardrottnum. Þetta er rangt
hjá honum, en gildir sem sniðugur fyrirsláttur.
Stundum er ekki unnt að flokka ástæður góðvildar-
innar. Það er til dæmis sér á parti, að ráðherrar og
aðstoðarmenn þeirra skuh hafa tíma til að sitja á nætur-
löngum fundum um áramót til að ræða í fullri alvöru,
hvort unnt sé að veita ríkisábyrgð til sjónvarpsstöðvar.
Hagfræðilega séð er í atvinnuhfinu gífurlegur munur
á línudansi með öryggisneti hins opinbera undir sér og
án þess. Sá, sem hefur netið undir sér, í formi gífurlegr-
ar lánafyrirgreiðslu eða ríkisábyrgðar, tekur öðruvísi
ákvarðanir en hinn, sem stendur og fehur með þeim.
Gæludýrið með öryggisnetið tekur ábyrgðarminni
ákvarðanir og gerir minni arðsemiskröfur til starfsem-
innar. Þetta er ein mikilvægasta ástæða þess, að efna-
hagshf í Sovétríkjunum og íslandi er verr á vegi statt
en efnahagslíf í vestrænum ríkjum markaðsbúskapar.
Engin þjóð á Vesturlöndum fómar jafnmiklum verð-
mætum til að halda uppi velferðarkerfi fyrirtækja og
við gerum í fátækt okkar á íslandi. Engin ríkisstjórn á
Vesturlöndum stundar jafnharða Stórabróðurstefnu í
atvinnuhfinu og stjórn Steingríms Hermannssonar.
Þetta velferðarríki er ekki almenns eðhs, heldur bein-
ist að svoköhuðum gæludýrum. Smáseiðin sæta mark-
aðsbúskap, en stórhvehn hafa öryggisnetið undir sér.
Jónas Kristjánsson
Foringi Samstöðu, Lech Walesa, og Samstööumadurinn sem varð forsætisráðherra Póllands, Tadeusz
Mazowiecki. Simamynd Reuter
Polsk atlaga að vand-
anrnn verður afdrifarík
Enn eru það Pólverjar sem ríða
á vaðið í fararbroddi fyrir um-
myndunarbylgjunni sem gengur
yfir ríki Austur- og Mið-Evrópu. í
þingkosningum í fyrra bundu
pólskir kjósendur enda á valdein-
okun eins flokks með þvi að færa
frambjóðendum á vegum verka-
lýðshreyfmgarinnar Samstöðu
nær öll þingsæti sem um var keppt.
Ríkisstjóm var mynduð undir for-
ustu Samstöðu og um áramótin
gekk í gildi áætlun hennar um að
rífa Pólland upp úr óðaverðbólgu
og efnahagslegu kviksyndi. Það á
að gera með því að hverfa sem
skjótast frá miðstýrðu valdboðs-
hagkerfi til markaðsbúskapar.
Millibilsástandið meðan kerfis-
breytingin er að komast í fram-
kvæmd veröur erfitt. Gengi pólska
gjaldmiðilsins, zloty, hefur þegar
verið lækkað úr 6.600 á móti Banda-
ríkjadollar í 9.500. Til að hemja
verðbólguna verður að hefta pen-
ingamyndun af völdum niöur-
greiðslna úr ríkisjóði til að halda
niðri vöruverði og rekstrarstyrkja
til að greiða halla ríkisfyrirtæKja.
Annars vegar hlýst af aðhaldinu
í ríkisfjármálum stórhækkun á
veröi ýmissa nauðsynja til neyt-
enda. Vera kann að verð á elds-
neyti til húshitunar sjöfaldist. Mat-
vælaverð hækkar einnig verulega.
Svo er búið um hnútana að laun
hækka hvergi nærri að sama skapi.
Kjaraskerðing er því framundan
hjá pólskum almenningi.
Hins vegar er fyrirsjáanlegt at-
vinnuleysi þegar óarðbær fyrir-
tæki verða að lækka kostnað tíl að
bjarga sér eða hreinlega hætta
rekstri takist það ekki. Gert er ráð
fyrir atvinnuleysisbótum en hætt
er samt við að ýmsum hnykki við
þegar duliö atvinnuleysi verður
skyndilega bersýnilegt.
Markmiðið er að pólskt atvinnu-
líf verði að millibilsástandinu
loknu styrkara og skilvirkara, fært
um að standa fyrir hlut sínum á
alþjóðlegum samkeppnismarkaði.
Nú reynir á hvort traust pólsks
verkalýðs á Samstöðu hrekkur til
að tryggja vinnufrið á þrenginga-
tímabili í von um betri tíð að því
afstöðnu.
Takist stökk pólsku stjórnarinn-
ar út í óvissuna bærilega er fullvíst
að þangaö verða sóttar fyrirmyndir
i væntanlegri viðleitni til að rétta
við bágan efnahag nálægra þjóða
sem undanfama mánuði hafa verið
að hrista af sér valdaeinokun eins
flokks og fyrirskipanastjóm for-
réttíndahóps innan hans. Fram á
mitt þetta ár standa fyrir dyrum
fijálsar kosningar í Ungverjalandi,
Rúmeníu, Austur-Þýskalandi,
Tékkóslóvakíu og Búlgaríu. Að
þeim afstöðnum bíða nýrra ríkis-
stjórna verkefni í ætt við þau sem
Samstöðustjómin í Póllandi færð-
ist í fang um áramótin.
Mikið liggur því við að ytri skil-
yrði hindri ekki framkvæmdina.
Eitt hið þýðingarmesta þeirra er
að ákvörðunin um að gera zloty að
gjaldmiðli yfirfæranlegum í versl-
unarviðskiptum i aörar myntir fái
Erlendtíðindi
Magnús Torfi Ólafsson
staðist hjá pólskum stjómvöldum.
Til að veita landi, sem skuldar 30
milljarða dollara, nauðsynlegt
svigrúm til að standa af sér sveiflur
á gjaldeyrismarkaði hafa 15 ríki í
Vestur-Evrópu og Norður-Amer-
íku ásamt Japan stofnað milljarðs
dollara gengistryggingarsjóð fyrir
pólsku myntina. Sjóðurinn staifar
í eitt ár hiö minnsta og framlengja
má tilvist hans eftir því sem þurfa
þykir.
Japanski forsætisráðherrann
hefur þar aö auki gert það að aðal-
máli yfirstandandi Evrópuheim-
sóknar að útlista hversu Japan
ætlar að nota frábæra reiðufjár-
stöðu sína til að stuðla að því að
lýðræöisþróunin í Austur- og Mið-
Evrópu verði gmnnmúmð í efna-
hagslegum umbótum og framfór.
Útflutningslánasjóður Japans gerir
Póllandi og Ungverjalandi hvoru
kost á hálfum milljarði dollara
næstu þrjú árin. Við bætast ríkis-
ábyrgðir á fjárfestingum japanskra
fyrirtækja í Póllandi allt að 350
milljónir og 400 milljónir í Ung-
veijalandi.
Þessi aðstoð er jöfnum höndum
veitt af pólitískum og efnahagsleg-
um ástæðum. Ríki Vestur-Evrópu
skiptir miklu, að þegar umskiptí í
Austur-Evrópu ber einmitt upp á
aö þau era sjálf að færa út og dýpka
efnahagssamvinnu sína, þá gerist
breytingarnar með þeim hætti að
sem best sé búið í haginn fyrir síð-
ari útfærslu samstarfs um Evrópu
alla. Japan og Bandaríkin vilja fyr-
ir hvem mun vera með því þau
eiga mikið undir að Evrópubanda-
lagið verði eftir 1992 sem opnast
fyrir viðskiptum við aðra kaupu-
nauta.
Þar að auki blasa ýmsir mögu-
leikar við í Austur-Evrópu lausri
úr spennutreyju miðstýringar og
fyrirskipanahagkerfis. Herfileg
hagstjóm frá miðstjórnarstöðvun-
um og enn lélegri rekstrarstjórn í
fyrirtækjunum eiga höfuðsök á
hversu komið er og skyggja bein-
línis á að sumt hefur verið unnið
að gagni í þessum löndum á undan-
fömum áratugum. Rafvæðing,
samgöngukerfi ogfjarskiptanet em
fyrir hendi. Þó skiptir meira máli
að almenn menntun upp að há-
skólastigi mun vera ein hin traust-
asta utan Japans, sér í lagi í vís-
inda- og tæknigreinum. Vel mennt-
að vinnuafl, sem beinlínis leitar að
vinnu við sitt hæfi, er einhver
mesta hörgulvara í heiminum sem
stendur.
Lester C. Thurow, sem bendir á
þessi atriði í áramótahugleiðingum
fyrir Intemational Herald Tribune,
er yfir forstjóraskólanum við
Massachusetts Institute of Techno-
logy. Hann bætir við að nýting
vaxtamöguleikanna, sem liggja
ónotaðir í Austur-Evrópu, myndi
valda nýju uppgangsskeiði í vest-
urhluta álfunnar. Þangað yrði sótt
flármagn, vélsmiðavélar, verk-
smiðjutækni og stjórnunarkunn-
átta. í kaupbæti kæmi að aukin
velmegun í Austur-Evrópu yki eft-
irspum eftir vestrænum neyslu-
vörum og leyst væri aldurskipting-
arklípa meðal íbúa Vestur-Þýska-
lands sem er meginástæðan til að
þar hefur verið haldið aftur af hag-
vexti áratuginn sem er að líöa.
En á því er hængur aö af öllu
þessu geti orðiö, segir Thurow.
Hvatinn, sem fær menn, starfsfólk
jafnt og stjórnendur, til að leggja
sig fram við vinnuna, þarf að vera
fyrir hendi. Umskiptin frá miðstýr-
ingu til markaðar krefjast þess hins
vegar að kreppi að kjömm um
stund.
Pólveijar komust á umskiptastig-
iö um áramótin. Hversu þeim reið-
ir af ræður miklu, ekki bara um
þeirra hag og framvinduna í Aust-
ur- og Mið-Evrópu, heldur um
verkefnastigið í heimshagkerfinu á
næsta áratug.