Dagblaðið Vísir - DV - 21.04.1990, Blaðsíða 15

LAUGARDAGUR 21. APRÍL 1990.
15
<«•»
Að kafna í eigin eitri
Aldrei í sögu jarðarinnar hefur
maðurinn komist nær því að tor-
tíma sjálfum sér og afkomendum
sínu í úrgangi eigin framieiðslu og
neyslu en einmitt á vorum tímum.
A þeim níutíu árum sem liðin eru
af tuttugustu öldinni hefur íbúatala
jarðar meira en þrefaldast. Á sama
tíma hefur neysla eldsneytis úr
jarðefnum þrítugfaldast.
Jarðarhúar, sem nú eru rúmlega
fimm múljarðar, nýta á hveiju ári
um flörutíu af hundraði þeirrar líf-
rænu næringar sem náttúran
landsins skapar og brenna árlega
eldsneyti sem jafngildir að meðal-
tali tveimur tonnum af kolum á
mann. Á aðeins einu ári notum við
eldsneyti úr jarðefnum sem náttúr-
an hefur verið meira en eina millj-
ón ára að búa til.
Iðnaðarframleiðsla jarðarhúa er
nú fimmtíu sinnum meiri en hún
var við upphaf aldarinnar. Sú
aukning hefur að langmestu leyti
átt sér stað síðustu fjörutíu árin.
Afleiðingar þessarar auknu
framleiðslu og neyslu eru miklar
og bæði góðar og slæmar. Annars
vegar er sú gífurlega bylting sem
átt hefur sér stað í lífskjörum veru-
legs hluta jarðarbúa. Hins vegar
stórfelld mengunarvandamál sem
ógna lífsskilyrðum okkar sjálfra og
þó enn frekar komandi kynslóða.
Andstæðumar
miklu
Umhverfl okkar og eitrun þess
er ofarlega í hugum almennings í
hinum ríkari hluta heims. Þar sem
fátækt ræður enn ríkjum snýst lífs-
baráttan frá degi til dags hins vegar
fyrst og fremst ef ekki eingöngu um
að hafa í sig og á.
Andstæðurnar á þessari jörð
okkar eru nefnilega óskaplegar.
Annars vegar eru hinir efnalega
ríku sem við tilheyrum. Um fimm-
tán af hundraði jarðarbúa nota til
dæmis rúmlega þriðjung alls
áburöar sem er svo nauðsynlegur
fyrir matvælaframleiðslu um allan
heim. Þessi sami ríki hluti mann-
kyns fær í sinn hlut meira en helm-
ing allrar orkuneyslunnar.
Andspænis okkur standa hinir
fátæku. Um það bil fjórðungur
jarðarbúa ganga hungraðir að
minnsta kosti hluta úr hveiju ári.
Og mikill meirihluti mannkyns
framfærir sig á tekjum sem eru
fyrir neðan opinber fátæktarmörk
í Bandaríkjunum.
Hjá fátækum og ríkum er það
sameiginlegt að atlaga gegn meng-
uninni kostar peninga. Munurinn
er hins vegar sá að í hinum auð-
ugri hluta heimsins hafa þjóðimar
efni á slíkum herkostnaði. Það hafa
fátæklingamir ekki.
Allir í þjóðbraut
Tæknibylting tuttugustu aldar-
innar hefur fært þjóðir heims
hverja nær annarri. Nú eru allir í
þjóðbraut, hvort sem þeim líkar
betur eða verr. Fólk kemst heims-
horna á múli á broti úr degi. En
það komast sprengjurnar líka. Og
mengunin.
Áður fyrr var mengun afmarkað
vandamál tiltekins svæðis eða hér-
aðs. Þannig hafði það engin áhrif á
líf íslendinga þótt kolaryk eyðilegði
heilsu manna í námuvinnsluþorpi
á Englandi. Nú er hins vegar meng-
un á einum stað vandi margra
þjóða. Eitt ljósasta dæmið um þetta
er súra regnið sem nú er ógnvaldur
gróðurs bæði í Evrópu og Norður-
Ameríku - jafnt í þeim ríkjum sem
valda súra regninu og hinum sem
enga sök bera þar á. Sú ógn stefnir
nú einnig hraðbyri að íslands
ströndum.
En þaö er ekki aðeins aö mengar-
ar í einu landi hafi áhrif á gæði lífs
og umhverfis í öðrum ríkjum. í
fyrsta skipti í sögunni hefur mann-
inum líka tekist að skapa afkom-
endum sínum nær óleysanlegan
vanda með sorpi sínu. Ekki vegna
þess að mengun sé nýtt fyrirbrigði,
síður en svo, hún hefur fylgt mann-
inum frá upphafi. Munurinn er
hins vegar sá að áður fyrr var
mengun ekki meiri vandi en svo
að hægt var að halda honum í skefj-
um ef náttúran sá þá ekki um að
leysa hann í tímans rás. Mengun
nútímans, ekki síst vegna efnaúr-
gangs ýmiss konar og geislavirks
sorps, skapar hins vegar vanda
sem hafa mun áhrif á líf margra
komandi kynslóða.
Breytingar
á andrúmslofti
Sá mengunarvandi, sem við
stöndum frammi fyrir, er marg-
brotinn og að sumra dómi óleysan-
legur. Einna ógnvænlegastar eru
þær breytingar sem orðið hafa og
verða að öllu óbreyttu áfram á and-
rúmslofti jarðarinnar, hin svoköll-
uðu gróðurhúsaáhrif.
Laugardags-
pistill
Elías Snæland
Jónsson
aðstoðarritstjóri
Samkvæmt þessum kenningum
hafa tilteknar breytingar á efna-
samsetningu andrúmsloftsins svip-
uð áhrif og gróöurhús. Andrúms-
loftið mun áfram hleypa heitum
geislum sólar niður til jarðarinnar
en hindra í auknum mæli endur-
geislunina frá jörðinni. Af þessu
leiðir að hitinn á jörðu niöri fer
vaxandi líkt og í gróðurhúsi.
Afleiðingar þessa, ef hitastigið
hækkar umtalsvert, verða hinar
skelfilegustu, og þá líka fyrir okkur
íslendinga. Jöklar munu bráðna og
höfin stækka vegna þess að yfir-
borð þeirra hækkar og færir
strandsvæði í kaf.
Þessi þróun eru að öllu leyti á
ábyrgð mannsins og þeirrar iðn-
byltingar sem segja má að staðið
hafi látlaust í tvær aldir eða svo.
Afleiðingarnar blasa hvarvetna við
í súru regni, í tæringu málma og
annarra efna, í eiturlofti stórborg-
anna og í þynningu ósonlagsins
sem verndar okkur gegn hættuleg-
um útfjólubláum geislum sólarinn-
ar.
Af þeim aðgerðum manna síð-
ustu tvær aldirnar sem mestu máli
skipta og eru bein orsök örra breyt-
inga á samsetningu andrúmslofts-
ins nú veldur mestu brennsla kola
og olíuefna, gróðurs og skóga og
almenn ofnýting gróðurs jarðar.
Frá upphafi iðnbyltingar hefur
koltvísýringur í andrúmsloftinu
þannig aukist um fjórðung vegna
brennslu eldsneytis og eyðingu
skóga. þetta efni er að vísu aðeins
um þrítugasti hluti af einum
hundraðshluta af andrúmsloftinu
en hefur engu að síður afgerandi
áhrif á veðurfar á jörðinni.
Hversumikið
hækkar hitastigið?
Breytingar hafa vissulega orðið á
magni tiltekinna gastegunda í and-
rúmsloftinu fyrr, t.d. fyrir áhrif
eldgosa. En það hefur orðið meiri
breyting á samsetningu andrúms-
lofts jarðarinnar á vorum dögum
en nokkru sinni í sögu mannkyns.
Af því stafar hættan.
Sérfræðingar eru þess vegna sí-
fellt ákveðnari í þeim fullyrðingum
sínum að hiti á jörðinni muni
hækka verulega á næstu áratugum
vegna gróðurhúsaáhrifanna sem
aftur muni leiða til verulegra
breytinga á veðurfari og þar með
lífsháttum fjölmargra.
Að mati sérfræðinga er í raun
einungis ástæða til að hafa skiptar
skoðanir á tvennu í þessu sam-
bandi. í fyrsta lagi hversu mikil
áhrifin verði. Með öðrum orðum:
Mun hitastig hækka um eina
gráðu? Fimm gráður? Eða átta? Og
í öðru lagi hversu langan tíma það
muni taka: Fimmtíu ár? Hundrað?
Eða hundrað og fimmtíu?
Þótt nú sé talið að engar aðgerðir
geti komið í veg fyrir hækkun hita-
stigs um eina eða jafnvel tvær gráð-
ur eru þó sumir sérfræðingar á því
að halda megi hækkuninni innan
við eina gráðu. Leiðin til þess sé
að draga verulega úr orkueyðslu
jarðarbúa.
En jafnvel tiltölulega lítil breyt-
ing á hitastigi getur valdið því að
sjávarborð hækki þannig að byggð-
um svæðum stafi hætta af. í ýms-
um löndum í kringum okkur
standa nú yfir ítarlegar athuganir
á því hvaða svæði muni verða í
hættu og hvaða ráðstafanir þurfi
að gera af þeim sökum, svo sem að
flytja brott fólk til öruggari héraða.
Andvaraleysi
Hvað gera svo íslendingar í þess-
um efnum?
Því miður næsta lítið.
Andvaraleysi og aðgerðaleysi
einkenna viðhorf manna og viö-
brögð, eins og þeir sem fylgst hafa
meö fréttum af mengunarmálum í
DV að undanfornu hafa fengið
mörg ljós dæmi um.
Þrátt fyrir fogur orð á tyllidögum
er umgengni okkar við landið til
skammar. ísland verður ekki
hreint og fagurt land af þvi einu
að tala um þaö í ræðum eða setja
falleg orð í slagorð fyrir útlendinga.
Nei, það þarf bæði vilja og fjár-
magn.
Reglugerðir, sem setja mönnum
staðla og vinnuramma, eru auðvit-
að jákvæðar en algjörlega gagns-
lausar nema þeim sé fylgt eftir.
Reyndar má fullyrða að reglur sem
ekki koma við budduna á mengur-
unum sjálfum muni engum árangri
skila.
Verkefnin eru brýn. Það þarf að
takast á bæði við syndir okkar ís-
lendinga sjálfra og áhrif af gerðum
annarra þjóða. En stjórnvöld geta
ekki einu sinni komið sér saman
um stjórnarfarslegt fyrirkomulag
umhverfisverndunar hvað þá
meira.
Eitt fyrsta verk svokallaðs um-
hverfisráðherra hér á landi var að
láta þjóðina kaupa fyrir sig jeppa
fyrir margar milljónir. Sjálfsagt er
það táknrænt fyrir stöðu umhverf-
ismála í landinu um þessar mundir
að eitt síðasta afrek ráðherrans fyr-
ir „Dag jarðar", sem efnt er til um
þessa helgi, var að velta umhverf-
isjeppanum.
Elías Snæland Jónsson