Dagblaðið Vísir - DV - 17.12.1990, Qupperneq 18

18
MÁNUDAGUR 17. DESEMBER 1990.
Merming
Ýmsir flytjendur - Aftur til fortíðar
Þú Ijúfa for-
tíðarfíkn
Menn hófu aö hljóörita og gefa út dægurtónlist hér á landi fyrir um
þaö bil sex áratugum. Þótt útgáfari sé ekki stór miðað viö þaö sem gerist
hjá stærri þjóöum safnast þegar saman kemur. En hljómplatan er for-
gengilegur gripur. Þær gömlu, sem snerust 78 snúninga á mínútu, vildu
brotna viö minnsta hnjask og þær sem síöar komu voru tiltölulega íljótar
að slitna. Þar af leiöandi hefur mikið af dægurtónhst fyrri ára og áratuga
fariö í glatkistuna.
En þótt plöturnar séu horfnar er tónlistin ekki í öllum tilfellum að ei-
lífu glötuð. Sumir útgefendur varðveittu böndin sem hljóðritað var á á
sínum tíma. Nokkrir voru einnig svo forsjálir aö varöveita eintök af plöt-
unum og spila þau helst ekkert. Og ennfremur fyrirfinnst einn og einn
Nýjarplötur
Ásgeir Tómasson
safnari sem passaði svo vel upp á plöturnar sínar aö þær eru sem nýjar
enn þann dag í dag.
Allt þetta kemur að góöum notum nú þegar útgáfu tónlistar á geisladisk-
um vex fiskur um hrygg. Umfangsmikil endurútgáfa á gömlu erlendu
efni er þegar hafin og nú skal tekið til hendinni hér á landi. Fyrstu sjáan-
legu merkin eru komin: Útgáfurööin Aftur til fortíðar. Þrír diskar komu
út á dögunum. Einn hefur að geyma tónlist frá árunum 1950-1960, annar
frá 1960-1970 og á þeim þriöja heyrum viö dægurmúsík frá 1970-80.
Reyndar er þaö ekki alveg rétt aö nú fyrst séu útgefendur aö fara aö
huga aö því aö bjarga gömlu efni frá gleymsku meö þvi aö gefa það út á
geisladiskum. Nokkrir diskar hafa þegar komiö út í rööinni Gullnar glæð-
ur og fleiri eru væntanlegir í henni á næstu árum.
Þetta framtak hlýtur að kæta ákaflega okkur sem haldin eru fortíðar-
fikn er íslensk dægurtónlist er annars vegar. Reyndar lít ég ekki á okkur
sem neina fíkla. Viö kjósum einungis aö geta hlustað á söguna í sam-
hengi. Svo er það einnig staðreynd að gömul lög hjálpa til viö að rifja
upp gamlar njinningar. Það þekkja allir, jafnt börn og unglingar sem
fullorðnir.
Mörg laganna á Aftur til fortíðarplötunum hafa veriö ófáanleg langa-
lengi og sum ekki heyrst í útvarpi árum saman. Sérstaklega á þetta viö
um elstu tónlistina. Sérstakur fengur þótti mér í að fá nú á plötu lögin
Oft spurði ég mömmu (fngibjörg Smith), Magga (Óöinn Valdimarsson), í
rökkurró (Helena Eyjólfsdóttir), Þú ert ungur enn (Erling Ágústsson),
Nótt í Moskvu (Ragnar Bjarnason) og .... þannig mætti lengi telja. Sum
laganna á Aftur til fortíöar hafa verið gefin út á liönum árum á safnplöt-
um og diskum. En annarra virtist ekki bíöa annað en að gleymast og
grafast. Lag á einni plötunni var hreinlega oröiö vinsælt aftur og var þar
af leiðandi kærkomiö: Ég einskis barn er, sungið af Kristínu Á. Ólafs-
dóttur.
Plöturnar þrjár, sem nú eru komnar út og bera heitið Aftur til fortíð-
ar, eru aðeins byrjunin á stóru og tímafreku verki. Þaö er aö gefa út þaö
af íslenskri tónlist sem enn er unnt að vinna með. Sumt er því miður
endanlega glatað og heyrir þar af leiðandi sögunni til. Það veröur ærinn
starfi hjá starfsmönnum Steina hf. að gefa allt þetta efni út næsta áratug-
inn eða svo. Ekkert má undan skilja sem á annað borð er útgáfuhæft.
Þegar minjar sem þessar eru annars vegar þýöir ekki að gefa bara út það
sem vel var gert og gleyma hinu sem ekki var saman sett af sömu kunn-
áttuseminni. Öll eru þessi lög partur af dægurmenningu okkar og fyrst
við getum varðveitt hana verðum við að gera svo.
Upplýsingar á plötuumslögum bera þess vitni að aöstandendurnir hafa
lagt mikla vinnu í aö gera útgáfuna sem best úr garði. Ég hlakka til að
fara höndum um næsta skammt af Aftur til fortíðar.
Sigfús Halldórsson á elsta lagið á safnplötunum. Það er að sjálfsögðu
Litla flugan.
öf fjÖlskyid
VEIÐIVORUR
Þorsteinn frá Hamri.
Sierk og átak-
anleg saga
Þessi bók er á því sviði sem kallast „þjóðlegur fróð-
leikur“ á bókamarkaðinum. Sögusviðið er heimahagar
höfundar, Borgarfjarðarsýsla. Nánar tiltekið eru hér
tveir söguþættir. Sá fyrri er af Álfa-Hallgrími, ungl-
ingspilti, sem sagði sögur af samskiptum sínum við
álfkonur um 1820 en miklu lengri þáttur er af dóttur
hans, Kristrúnu húsfreyju á Akranesi á síðari hluta
19. aldar og fram undir fyrri heimsstyrjöld. Bókinni
lýkur á niðjatali Hallgríms eftir annan Þorstein Jóns-
son og fer vel á því. Því bókin er öll af því tagi að rekja
fróðleik um forfeður og -mæður og satt að segja er
afskaplega margt smálegt tínt til, mikill íjöldi persóna
nefndur, ættfærður og staðfæröur, án þess að þær
komi að marki við söguna. Þetta er eins og í munnleg-
um frásögnum aldraðra við ættingja sína enn í dag
og segja mætti mér að niðjatalið feli í sér lista yfir
væntanlega kaupendur bókarinnar. Þorsteinn frá
Hamri hefur síðasta kafla bókarinnar á einskonar
stefnuskrá fyrir hana:
Smali fór að fé og gekk í híbýli huldufólks, fiski-
menn háðu aldastríð sitt viö ógnir hafs og bylja,
örsnauð ekkja vék hverju þrautaspori á leið til líkn-
ar og bata: saga frá horfinni öld og þó nálægri,
draumar og daglegt strit í landinu eins og það var
einu sinni. Engin stórtíðindi það; engin hagvaxtar-
dæmi, engir herbrestir. Fjarri fer þó aö slík saga
beri kinnroða fyrir efniviö sinn, sem er mannlíf
umfram allt; í fyrirrúmi liggur að hollt sé að huga
aö hvunndagsbjástri kynslóðanna, að vel sé manni
svo lengi sem hann eygir þar lífvæn gildi og varö-
veitir sálarró til að sinna þeim...
Ágæt stefnuskrá, en á margan hátt má fara eftir
henni. Þorsteinn tekur hér þann kost að halda sig sem
mest viö frumheimildir sem hann tilfærir orðréttar.
Hann beitir þó fræöimannlegum vinnubrögðum til að
vega og meta hvað muni réttast í þeim. Hvorttveggja
er góðra gjalda vert, þessi liðni tími verður lesendum
nákominn í orðréttum textum frá honum. Og Þor-
Steinn yfirstígur aö vissu marki þeirrar tíðar takmark-
anir með því að bera saman öll tiltekin gögn af gagn-
rýnum huga og finna svo rökstudda niðurstöðu. Hins-
vegar finnst mér að stundum hefði hann mátt ganga
lengra í úrvinnslu. Hallgrímur vildi að eigin sögn ekki
þýðast álíkonu og varð því fyrir þvílíkri ásókn hennar
aö vaka varð yfir honum með ljósi. Núna hefði hann
sennilega verið lagður inn á geðdeild og lesanda dettur
í hug að geðveiki hafi verið ættlæg þegar lesnar eru
frásagnir af sinnuleysi sumra ættliða og ævilangri
geðveiki dótturdóttur Hallgríms. Hefði nú ekki verið
fengur að því að bera þessar sögur allar undir geð-
lækni? Á fyrri hluta 19. aldar höfðu menn kannski
aðrar skýringar, en hversu almenn var álfatrú þá?
Mig minnir að Einar Ólafur Sveinsson hafi taliö að
hún hafi þá verið orðin mjög fátíð (í bók hans um þjóð-
sögur). Þetta hefði átt að ræöa hér og að sjálfsögðu
hefði þurft gott kort í bókina sem úir og grúir af staöa-
nöfnum og staðháttalýsingum sem erfitt er að botna
í nema staðkunnugum.
Reyndar hefur birst svo mikið af frásögnum fyrri
aldar á íslandi að mér finnst höfundur óhóflega hlé-
drægur gagnvart þeim, skáldgáfa hans hefði að ósekju
mátt pjóta sín við aö gera meiri heildarmyndir á
Bókmenntir
Örn Ólafsson
grundvelli viðlíka frásagna - sem hann þekkir flestum
betur - og geta í eyðurnar. T.d. er ekki nóg að birta
listann (bls. 58-9) yfir muni Kristrúnar á nauðungar-
uppboði, úr honum heföi þurft aö vinna, a.m.k. til að
meta hvernig heimihð var statt áður, miðað við það
sem gerðist. Auðvitað hefur skáld sömu réttindi og
aðrir til að stunda þjóðlega fræðimennsku að hefð-
bundnum hætti. En hann er of ósjálfstæður gagnvart
heimildum. Annað dæmi þess er þetta (bls. 56);
Vert er að hafa í minni að margir kotaskæklarnir
á Skaga voru fram eftir allri öldinni heimkynni
eymdar og harðréttis, íbúar þeirra þjakaðir af van-
hirðu, hvort sem var í líkamlegu viðurværi eða
siðferðisefnum.
Hvað á höfundur við með þessu síðasta, siðferðisvan-
hirðu? Drykkjuskap, þjófnað, fjársvik, sifjaspell eða
lauslæti? Ef átt er viö hið síðasttalda þá er augljóst
að lesendur bókarinnar búa við allt aðrar hugmyndir
um siðferði en Skagamenn gerðu um miðja nítjándu
öld, líklegast teldu þeir Akranes eitthvað í líkingu við
Sódómu og Gómorru, mættu þeir líta afkomendur sína
nú. Hér held ég að höfundur hafi einfaldlega skrifað
upp eftir heimild sinni, skýrslu prests með venjulegum
barlómi. En prestar áttu að fella dóm um sóknarbörn
sín á ári hverju, um ástand þeirra efnahagslega, sið-
ferðislega og lestrarkunnáttu, m.a. Hér hefðí ekki veitt
af heimildarýni, því hver aðhyllist nú siðferðishug-
myndir 19. aldar klerka?
Hvaö sem líður framangreindum aðfinnslum þá
skiptir meira máli að meginsagan er merkileg og átak-
anleg, frásagan af harðýðgi hreppstjórans við barn-
marga ekkju sem hann svipti síðustu lífsbjörginni.
Ekki er síður merkilegt að sjá hvernig snautt alþýðu-
fólk klórar sig með samhjálp fram úr öllum þessum
erfiðleikum sem viröast mættu óyfirstíganlegir. Og
hér nýtur frásagan þess að Þorsteinn ber saman mis-
munandi heimildir og fær út alhliða mynd af Hallgrími
hreppstjóra. í staðinn fyrir svarthvíta mynd í frásögn
Benedikts sonar Kristrúnar birtist Hallgrímur bæði
sem ötull framfaramaður og sem miskunnarlaus harð-
stjóri sem misnotaði hreppstjóravaldið til að auðgast
á kostnaö ekkju og munaðarleysingja.
Þessi átakanlega saga veröur sterkari við það að
Þorsteinn forðast yfirleitt að býsnast yfir grimmd og
volæði, segja lesendum hvað þeim eigi að finnast um
atburðina, heldur hefur hann frásögnina yfirleitt sem
hlutlægasta, lætur sfaöreyndirnar tala. Stíll hans sjálfs
á jafnan vel við efnið, fomlegur, mjög auðugur að eftir-
minnilegu orðalagi. Stundum er það slíkar sjaldhafn-
arflíkur að mér þykir verra að sjá það oftar en einu
sinni, t.d. „þar var ekki hvítt að velkja".
Hallgrimur smali og húsfreyjan á Bjargi
Söguþáttur eftir Þorstein Irá Hamri
löunn 1990, 136 bis.