Dagblaðið Vísir - DV - 20.12.1991, Blaðsíða 18

18
FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER 1991.
Menning
Ömmur okkar og langömmur
Áriö 1926. Á leið inn í nýja tíma. Ljósm. Skafti Guðjónsson
„Já, kvenmannslaus í kulda og trekki kúrir saga
vor“ sungu rauðsokkumar. Orð að sönnu eins og fljótt
má sjá með því að líta í þau annars ágætu safnrit um
sögu þjóðarinnar sem út hafa komiö á síðustu misser-
um. Enda hefur það verið bjargfost trú að ekkert úr
lífi þeirra væri í frásögur færandi. Þær væm „skapað-
ar til að mýkja geðsmuni karlmanna", eins og séra
Bjöm í Sauðlauksdal orðaði það. Ævistarfið var að
„elda graut og ala börn og þar með basta“. í bókum
skyldu þær ekki liggja. Þegar konur í Húnavatnssýslu
stofnuöu meö sér félag árið 1874 var efst á verkefnalist-
anum að æfa sig í skrift.
Liðlega þijátíu árum síðar sveif Bríet Bjarnhéðins-
dóttir inn í bæjarstjórn Reykjavíkur ásamt þremur
öðrum konum. Tilllögur hennar fengu misjafnar und-
irtektir. „Hér á ekki að líðast heimtufrekja. Ég er fyr-
ir mína parta alveg mótfallinn þessari bón konunn-
ar“ hvein í einum bæjarfulltrúa þegar hún vildi fé til
að láta kenna stúlkum að synda. Um þetta og margt,
margt fleira má lesa í bókinni íslandsdætur (1850-
1950) sem bókaútgáfan Öm og Örlygur var að senda
frá sér. Þó ekki sem viðbót við alfræðibókina miklu
eins og ætla mætti, heldur sem annað bindi af ritröð
sem hófst á bókinni Bemskan og fjallaði um leiki og
störf íslenskra barna. Sama form er notað, hátt á ann-
að hundrað glæsilegra mynda og texti tveggja höf-
unda, sem vísa ríkulega til fjölmargra heimilda.
Á seinasta áratug hafa birst verk þar sem vandlega
er hugað að einstökum þáttum í sögu kvenna, svo sem
Ljósmæður á íslandi sem Björg Einarsdóttir ritstýrði,
ómetanlegt fræðirit Önnu Sigurðardóttur, Vinna
kvenna á íslandi í 1100 ár og brátt er væntanleg rann-
sókn Þórunnar Magnúsdóttur - um konur og verka-
lýðsfélög. En við höfum ekki fyrr eignast yfirlit á borð
við íslandsdætur sem skoðar kjör og aðstæður kvenna
frá mörgum hliðum, jafnt innan heimihs sem utan,
sem og ímyndir og raunmyndir um lif þeirra, á aldar-
löngu skeiði. Þar hefur verið óplægður akur.
ívar Gissurarson á heiðurinn af mjög góðu mynda-
vah. Sú fyrsta er af konu að hræra í potti á hlóðum,
aðrar sýna konur við heyvinnu, þvotta, síldarsöltun,
kolaburð og önnur störf. Við sjáum líka konur í skól-
um, konur að fagna kosningarétti, nokkra bæjarfuh-
trúa og fyrstu þingkonuna. Ótal konur og ólíkar. Mér
finnst þó svohtið thgerðarlegt að hafa allar myndirnar
með bláum blæ.
Símon Jón Jóhannsson og Ragnhildur Vigfúsdóttir
rita textann og skipta með sér efni, nokkum veginn
til helminga. Það er dálítið skondið, eða kannski tím-
anna tákn, að Símon Jón skrifar mest um „mjúku
máhn“, aðstæður kvenna á heimilum, klæðnað og
tísku, uppeldi, bónorð og brúðkaup, skyldur giftra
kvenna, barneignir, kirkjuleiðingar, ömmur og þjóð-
sögur og ágrip af menntunarsögu kvenna. Þá leggur
hann víða meiri rækt við blæbrigði og hrynjandi í stíl.
Bókmenntir
Inga Huld Hákonardóttir
Ragnhildur beinir hins vegar sjónum sínum að launa-
vinnu utan eigin heimhis, svo úr verða merkheg drög
að atvinnusögu kvenna. Síðan fylgir hún konum út á
vettvang hins opinbera (og frásagnarverða!) lífs. Þær
beita sér fyrir byggingu Kvennaskólans og Landspítal-
ans og taka fyrstu skrefin á braut stjómmála og kven-
réttindabaráttu. Hún gleymir ekki togstreitunni mihi
skyldu og sköpunarþrár: er það eðh kvenna að að fórna
sér fyrir fjölskylduna eða er þeim þröngvað th að eyða
lífi sínu í „óþrotlegt heimihsamstur"?
Grimmur ritstjóri (sem sjálfsagt hefur enginn verið)
hefði sums staðar hagrætt kahabyggingu og heimtað
ögn skýrari hnur, því stundum skarast efnið nokkuð.
En bæði Símon Jón og Ragnhhdur eru ótrúlega víðles-
in og krydda texta sinn óspart með með hnyttnum
klausum sem sóttar eru í ævisögur, blaðagreinar,
fræðirit og ferðasögur. Góðar heimhdaskrár vísa veg
þeim lesendum sem vhja fræöast meira um einstök
efni. Sömuleiðis ber að þakka ítarlega skrá yfir mynd-
ir og ennfremur atriðisorð, svo hægt er að finna á
augabragði hvar skrifað er um hvað: .saltfisk, salerni,
sambúð...
Höfundarnir líkja verki sínu við „könnunarflug yfir
svæðið, lent er á ýmsum stöðum og þeir skoðaðir, en
nákvæm kortlagning bíður".
Flugferðin var skemmtheg og óhætt að óska dætrum
íslands - og sonum - th hamingju með gullfallegt og
spennandi brautryðjendaverk.
Simon Jón Jóhannsson og Ragnhildur Vigfúsdóttir.
íslandsdætur.
Myndaritstjóri ívar Gissurarson.
Örn og Örlygur 1991. 292 bls.
Keflvíski bjargvætturinn
í fyrstu skáldsögu sinni, í miðjum draumi,
leiðir Súsanna Svavarsdóttir lesendur sína
inn í thveru keflvískrar stórfjölskyldu sem
hin fimmtíu og funm ára Hanna ber hitann
og þungann af. Hanna hefur alltaf lifað lífi
sínu fyrir aðra og aldrei séð neitt athugavert
við það. Frá morgni th kvölds stritar hún
við að gera öhum th hæfis, manninum, böm-
unum átta, bamabömunum, foreldrum,
tengdaforeldrum og vinum. Hún straujar
ekki einungis bleiur af mikilh hst heldur sér
hún að auki um ahan þvott fyrir móður sína
og bræður en mamma hennar er hla haldin
af ímyndunarveiki og kvartar og kveinar
ahan sólarhringinn. Heimih Hönnu er eins
og umferðarmiðstöð, öhum opið, og þeir sem
eitt sinn koma þangað í heimsókn vilja helst
aldrei fara þaðan aftur eins og t.a.m. tengda-
móðir hennar og mágkona sem ætluðu bara
að stoppa í örfáa daga en em búnar að vera
í tuttugu ár. Það hvarflar aldrei að Hönnu
að hún sé að gera neitt annað en henni ber
og hún er óþreytandi við að stjóma fólkinu
sínu og skipuleggja líf þess. Þannig hefur
þetta ahtaf verið og Hanna hefur aldrei leitt
hugann neitt sérstaklega að því að það sé
kannski ekkert athugavert viö það að aðrir
fjölskyldumeðhmir fái að lifa sínu lífi án
hennar íhlutunar. Hún er orðin háð því að
stjóma og aðrir era orðnir háðir þessari
stjómsemi.
En skjótt skipast veður í lofti. Hanna fær
alvarlegt höfuðhögg og þarf í framhaldi af
þvi að leggjast inn á spítala. Þar fær hún
ómældan tíma tU að gera upp og endurmeta
afstöðu sína th þess lífs sem hún hefur lifað
og bömin hennar koma líka eitt af öðra og
játa það fyrir henni að nú sé mál að linni,
það sé tími th kominn að hún fari að lifa líf-
inu örhtið fyrir sig.
Vala dóttir Hönnu flýgur aha leið frá Amer-
íku þegar hún fréttir af slysinu og tekur strax
th við að segja móður sinni th syndanna:
„Halda ekki allir bara áfram að lifa í sömu
hringavitleysunni og koma svo öðra hverju
th þín th aö heha úr raslafótunni? Ég hef
komið heim á hverju ári í fimmtán ár. Það
er aldrei neitt nýtt að gerast. Það hefur aldr-
ei neinn tekist á við vandamál sín og ekkert
breytist. Þú hlustar á alla, reynir að hagræða
thveranni til að öðrum hði vel. Þú ferð aldr-
ei neitt. Hvenær hafið þið pabbi farið í sum-
arfrí, bara tvö saman?“ (70) Eftir þessa yfir-
hellingu fer Hanna í vörn eins og von er en
um leið getur hún ekki annaö en viðurkennt
fyrir sjálfri sér að það sé nú ýmislegt th í
því sem Vala segir. Henni finnst sér misboð-
ið og verður th skiptis reið og leið og áður
en hún veit af er hún farin að láta alls kyns
„undarlega" hluti frá sér fara. Það er „önn-
ur“ Hanna sem kemur aftur heim, Hanna
sem hugsar sig tvisvar um áður en hún snýst
í kringum hðið sitt. Eins og gefur að skhja
þá er þetta ekki tekið út með sældinni. Hanna
kemur fólki á óvart með thsvörum sínum
og fær það upp á móti sér, en um leið reyna
þeir hinir sömu að láta eins og ekkert hafi í
skorist og sefja umskipti Hönnu á reikning
höfuðhöggsins. Áður en yfir lýkur hefur þó
ýmislegt breyst. Tengdamamma er farin að
hugsa sér til hreyfings, sonur Hörmu og
tengdadóttir farin að átta sig á að það sé
ekkert sjálfsagt að hggja uppi á Hönnu og
Adda til ævhoka, fólk er hætt að sitja yfir
henni lon og don og heimta ráð og Hanna
sjálf er farin að sætta sig við að líf annarra
heldur áfram án hennar.
Skortir kraft og einlægni
í miðjum draumi er gerð thraun th að draga
upp hversdagslega mynd af venjulegu fólki
sem eins og fyrir hreina thvhjun hittist, gift-
ist, fer að búa og eignast böm. í lífi þessa
fólks er ekki ahtaf aht með felldu eins og
gengur en það sem helst einkennir thveru
þess er botnlaust thbreytingarleysi sem
reynt er að fylla upp í með endalausum
kjaftasögum. Brauðstritið er það sem máhð
Súsanna Svavarsdóttir.
Bókmenntir
Sigríður Albertsdóttir
snýst um og að koma börnunum th manns
á sem sársaukalausastan hátt. Hér er ýmis-
legt að fmna sem virkar sannfærandi á les-
andann eins og t.a.m. yfirborðsmennskan
sem einkennir samskipti fólksins en uppgjör-
ið sjálft og atburðimir sem leiða th þess eru
ekki nógu vel undirbyggðir. Fyrstu kaflar
bókarinnar era flausturslega unnir og les-
andinn fær það á tilfinninguna að höfundi
hafi legið einiun of mikið á. í upphafi sögu
er Hanna í heimsókn hjá mömmu sinni sem
lætur öhum hlum látum að vanda og er ekki
bara fáránleg og farsakennd heldur óraun-
veruleg líka. Mitt í öhum hamaganginum
slasast Hanna og þar með er sagan komin á
fihla ferð. Það hefði farið betur á því að
kynna Hönnu rólega th sögunnar, þá hefði
lesandinn öragglega fengið meiri tilfmningu
fyrir henni og kannski örlitla samúð. Höf-
undur hefur heldur ekki nógu mikið vald á
máh og stil í upphafi. Kaflamir era enda-
sleppir og ekki tekst að ná tökum á frásagn-
arhættinum, þar sem hlaupið er fram og aft-
ur í tíma, fyrr en eftir sjötta kafla. Þá er eins
og slakni á einhverri spennu og höfundur
nær sér á meira flug, sérstaklega í þeim köfl-
um þar sem lesandinn fer með Hönnu aftur
th fortíðar. Þessar thvísanir aftur í tímann
eru aö sjálfsögðu th þess gerðar að lesandinn
fái hehlega mynd af Hönnu og lífi hennar,
en þessar frásagnir era í rauninni fyrst og
síðast skemmthegar. en varpa ekki nógu
sterku ljósi á tilfinningamar sem hggja að
baki uppgjörinu. Persónumar eru allar ein-
hhða og ekkert sérstaklega sannfærandi og
þegar á aht er litið er uppreisn Hönnu frekar
máttleysisleg miðað við öh þau ítök sem hún
hefur fram að þessu haft innan ljölskyldunn-
ar. Hanna er sambland af harðstjóra og þræh
en því flókna samspih er ekki komið nógu
vel til skila og enn síður thfinningum hennar
þegar hún er að átta sig á því að hvoragt
hlutverkið, hvað þá bæði, henta henni leng-
ur. í frásögninni er sagt beinum orðum að
Hönnu líöi eins og aht hennar líf sé aö fara
fyrir lítið: „Þetta er eins og að vakna í miðj-
um draumi og sjá að húsið er alelda." (Bls.
91). En það er aldrei alveg á hreinu hvað
Hönnu dreymdi né heldur hvaða afstöðu hún
hyggst taka th draumsins. Breytingamar
ganga of ljúflega og átakalaust fyrir sig og
Hanna er ekki nógu afdráttarlaus í vanhðan
sinni th þess að lesandinn geti tekiö hana
trúanlega.
Þótt hér sé vissulega mikh frásagnargleði
í gangi og hehmikið fjör þá vantar einhvem
kraft í persónusköpunina og ennfremur þá
dýpt, heiðarleika og einlægni sem þarf th að
gera sögu sterka og sanna.
i miöjum draumi
Súsanna Svavarsdóttir.
Iðunn 1991.