Þjóðviljinn - 01.05.1975, Blaðsíða 16

16 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 1. mal 1975.
L
li
Ur „Sögu togaraútgeröar” eftir Heimi Þorleifsson
sílSíilffi
A togaranum Niröi fæddist hugmyndin aö stofnun Hásetafélagsins.
Togarinn tslendingur stöövaöist ekki vegna þess aö eigandi hans féllst á kröfur
háseta, enda var hann ekki I Utgeröarmannafélagi Thor Jensens.
Hásetaverkfalliö 1916
Á siðasta ári kom út bókin Saga islenskrar tog-
araútgerðar fram til 1917 eftir Heimi Þorleifsson
menntaskólakennara. Þetta er þriðja bindi i ritröð-
inni íslenskar sagnfræðirannsóknir frá Sagnfræði-
stofnun Háskóla íslands en ritstjóri hennar er Þór-
hallur Vilmundarson prófessor. Þjóðviljinn hefur
fengið leyfi höfundar og ritstjóra til að birta efni úr
14. kafla bókarinnar þar sem fjallað er um sam-
skipti sjómanna og útgerðarmanna, einkum þó um
togaraverkfallið 1916.
Ólafur Friöriksson var annálaöur mælskumaöur.
Arið 1916 var fyrsta starfsár
þá nýstofnaðs Hásetafélags
Reykjavíkur og um þetta leyti
árs hófst eitt af fyrstu stór-
verkföllum islenskrar verka-
lýðssögu, hásetaverkfalliö
sem svo hefur verið nefnt,.
Togarahásetar voru á þess-
um tima engin sérstök lág-
launastétt, slöur en svo. Hins
vegar var vinnuálagið ofboðs-
legt og arðrán útgerðarmanna
á sjómönnum gegndarlausara
en á nokkrum þrælum.
Fyrstu kröfur hinna nýju
sjómannasamtaka beindust
ekki að þvi að takmarka
vinnutima heldur hækka
kaupið i þvi formi að háset-
arnir skyidu eignast aila þá
lifur er á skip kæmi, en áður
hafði lifrarhlutur þeirra
reiknast langtundir gangveröi
á lifur.
Sennilega hafa forsvars-
menn háseta vanmetiö styrk
andstæðingsins og ekki gert
sér grein fyrir þvi hve aðgerð-
ir þeirra leiddu af sér harö-
vitug og alhliða stéttarátök.
Eiginlegar samningaviö-
ræður fóru aldrei fram milli
aðila og áður en langt um leið
tilkynntu útgerðarmenn úr-
slitakosti, sem aö visu fólu i
sér kjarabót, en Hásetafélagið
neyddist til að ganga að þeim
án samningsgerðar.
Úrslit verkfailsins gerðu
bæði að styrkja og veikja sam-
tök verkalýðsins og pólitiska
stöðu hans. Mörgum var
þetta áfall i bili, en allir lærðu
nokkuð og baráttuþrekið beið
ekki hnekki til langframa.
Lærdómsrikt er að kynna
sér málflutning Ihaldsblaö-
anna, hvernig þau kappkost-
uðu að gera verkfallið pólitiskt
og sverta forsvarsmenn
hásetanna i augum almenn-
ings. Þá var sannarlega engin
hula yfir tengslum kjarabar-
áttu og stjórnmála.
Hásetaverkfallið 1916 er
hluti af lifandi sögu fagiegra
og pólitiskra samtaka verka-
lýðsins á tslandi, — af þeim
atburðum má draga lærdóma
sem koma okkur aö haldi enn.
t upphafi þess kafla i bókinni
þar sem við gripum niður drepur
höfundur á það að um 1910 hafi
mátt heita að félög skútusjó-
manna, bárufélögin, hefðu logn-
ast út af. Og i nálega hálfan ára-
tug hafi ekki verið starfandi nein
samtök sjómanna i höfuðstað
landsins sem þá var jafnframt
orðinn óumdeilanleg miðstöð út-
gerðar. Erfitt sé um beinan sam-
anburð á kjörum skútukarla og
togaraháseta þar eð á skútum
voru hlutaskipti en á togurum
fast mánaðarkaup og premia af
lifrarafla. Vafalitið sé þó að
togarahásetar hafi haft betri laun
en skútumenn eða verkamenn i
landi, en fyrir það urðu þeir að
gjalda með feikilegri vinnu. Sem
dæmi um kaup togaraháseta tek-
ur Heimir þetta upp úr Dagsbrún,
blaði jafnaðarmanna: 1912 mán-
aðarkaup 70 kr. og fyrir lifrarfat-
ið 10 kr. Árskaupið: 787 fasta-
kaup, 294 fyrir lifur, aðrar tekjur
62, eða alls 1.143 kr. Árstekur 1913
1.258 kr. Árið 1914 var mánaðar-
kaupið 85 kr. en heildartekjurnar
1.063 kr. 1915: mánaðarkaup 912,
lifrarpeningar 604, tekjur á sild-
veiðum 105, eða samtals 1.621 kr.
En nauðsyn samtakanna var
ekki horfin þótt afkoma manna á
hinum nýju og stórvirku veiði-
tækjum væri vissulega betri en
fyrrum. Heimir skrifar:
Félagsskapur háseta.
Árið 1915 kom loks að þvi að
reykviskir sjómenn mynduðu
með sér félag á ný, og var það
nefnt Hásetafélag Reykjavíkur,
en siðar Sjómannafélag
Reykjavikur. Frumkvöðlar að
stofnun þess voru togaraháset-
arnir Jón Guðnason og Hjörtur
Guðbrandsson, báðir á botnvörp-
ungnum Nirði. Þeir höfðu rætt sin
á milii og við skipsfélaga sina um
nauðsyn þess að stofna félag með
hásetum. Um haustið 1915 hittu
þeir f'inn Jónsson, þáverandi
póstþjón á Akureyri, og hvatti
hann þá eindregið til þess að
reyna að stofna til félagsskapar
með hásetum, einkum á togurum.
t Reykjavik fengu þeir ólaf
Friðriksson og Jónas Jónsson frá
Hriflu til liðs við sig, og eftir
nokkurn undirbúning og funda-
höld var formlega gengið frá
stofnun Hásetafélags Reykjavik-
ur 23. október 1915. Fyrsta stjórn
félagsins var kosin 29. október, og
skipuðu hana sjö menn, en for-
maður var Jón Bach. Aðrir
stjórnarmenn voru þessir: Jósep
Húnfjörð varaformaður, Ólafur
Friðriksson ritari, Guðmundur
Kristjánsson féhirðir, Guðleifur
Hjörleifsson varaféhirðir, Björn
Blöndal Jónsson aðstoðarmaður
og Jón Einarsson (yngri) að-
stoðarmaður. Meðal endurskoð-
enda voru þeir Jón Guðnason, en
hann hafði skorast undan kosn-
ingu istjórn, og Jónas Jónsson frá
Hriílu.
„Réttur " útgeröarmanna
Þegar Hásetafélagiö var stofn-
að, var ekki til neinn félagsskap-
ur með útgerðarmönnum togara,
en 18. janúar 1916 komu nokkrir
menn saman i Bárubúð i Reykja-
vik til þess að stofna útgerðar-
mannafélag. Jes Zimsenvar kos-
inn fundarstjóri og Magnús
Blöndahl fundarritari. Fundar-
stjóri skýrði frá tilgangi fundar-
ins, og væri hann sá að stofna
félag, „meðal botnvörpuútgerðar
manna”. Thor Jensen benti
„rækilega á þá nauðsyn, er væri á
slikum félagsskap, bæði til þess
að vernda rétt útgerðarmanna i
nútið og framtið”. Tillaga um fé-
lagsstofnun var samþykkt ein-
róma.
Hinn 9. febrúar var hinn eigin-
legi stofnfundur nýja útgerðar-
annafélagsins haldinn. Þar voru
komnir umboðsmenn fyrir 12 tog-
ara. Á þessum fundi voru
samþykkt ýtarleg lög félagsins,
en það skyldi heita Félag is-
lenskra botnvörpuskipaeigenda,
og var tilgangur þess „að efla á
allan hátt islenska útgjörð botn-
vörpuveiðaskipa og gæta hags-
muna hennar”. Hinn 18. febrúar
var haldinn framhaldsstofnfund-
ur félagsins, og komu til þess
fundar fulltrúar fyrir 3 togara til
viðbótar.
Hinn 20. febrúar 1916 kom
stjórn togaraeigendafélagsins
saman til fyrsta fullskipaða
fundar sins. Þar völdu stjórnar-
menn sér varamenn og skiptu sið
an með sér verkum. Thor Jensen
var kosinn formaður, Jes Zimsen
gjaldkeri og August Flygerning
ritari. Varformaður var kosinn
Th. Thorsteinsson, varaskrifari
Magnús Einarsson, en Hjalti
Jónsson var varagjaldkeri.
I fyrstu grein laga Félags
islenskra botnvörpuskipaeig-
enda segir, að félagið eigi að
„stuðla til þess að þeir (þ.e. út-
gerðarmenn) fylgi sömu reglum
um ráðningarkjör allra skip-
verja”.
I lögum sinum áskilja út-
gerðarmenn sér rétt til þess ,,að
útiloka einstaka menn frá þvi að
verða ráðnir á skip þau, sem eru i
félaginu, enda hafi þess verið sér-
staklega getið i fundarboði, að
slikar reglur yrðu til umræðu”.
Þá eru ákvæði um, að tjóni af
hugsanlegum verkföllum skuli
jafna niður á öll skip, sem eru i
félaginu. Að lokum skal nefnt á-
kvæði um „verksviptingu
(Lockout)”, sem félagið hugðist
framkvæma, ef einróma
samþykki félagsmanna kæmi til.
Af ofangreindum atriðum má
ráða, að útgerðarmenn hugðust
beita félagi sinu til sóknar i
launadeilum við sjómenn.
Aukalög Hásetafélagsins.
Hásetafélag Reykjavikur setti
fram fyrstu launakröfur sinar
stuttu eftir, að það var stofnað,
eða 3. nóvember 1915. Kröfur
þessar voru nefndar aukalög, og
mun það nafn hafa komið frá
Verkamannafélaginu Dags-
brún. Nafngiftin minnir
raunar á, að félögin töldu sér ekki
fært að bera fram frekari kröfur
en þær, sem þau álitu, að vinnu-
veitendur féllust á. t aukalögum
Hásetafélagsins fjallar einn kafli
um laun á togurum, og er megin-
atriði hans það, að mánaðarlaun
háseta skyldu vera 75 kr. Enn
íremur skyldu hásetar fá „alla
lifur, sem skiptist jafnt milli skip-
stjórans, stýrimannsins, báts-
mannsins, og hásetanna. Skal það
vera á valdi skipstjórans, hvort
matsveinn er ráðinn upp á lifrar-
hlut eða ekki. Lifrin sé seld hæsta
verði, sem.unnt er að fá, án til-
hlutunar frá útgerðarmanni, sem
þó eigi kost á að kaupa lifrina
hæsta verði, er aðrir bjóða”.
Heimir greinir frá tregðu út-
gerðarmanna að veita nokkur
svör við þessum jjröfum. Ljóst sé
að ákvæðið um lifrarfenginn hafi
verið hið eina sem þeir gátu ekki
fallist á. útgerðarmenn hafi til
þessa talið sig hafa rétt til þess að
ráða verði á þeirri lifur er á skip
kom, og fengu hásetar aðeins hlut
af þvi lifrarverði sem útgerðar-
menn ákváðu. T.d. miðaðist lifr-
arpremian árið 1913 við 10 kr. á
fat, en gangverðið á lifur var þá
16—18 krónur og hækkaði siðan
stórkostlega á striðsárunum.
Siðan segir Heimir:
Samningar út á
verkfallshótun.
Þar eð útgerðarmenn svöruðu
ekki kröfum Hásetafélagsins um
haustið 1915, fóru sjómenn að
hugsa til aðgerða. Hafa ber i
huga, að fram að þessu höfðu
verkföll tæpast þekkst á íslandi.
Engu að siður var nú til umræðu
meðal háseta að ganga i land um
áramót. Þvi var raunar frestað
og nefnd skipuð til að kanna mál-
ið. Þessi nefnd skilaði áliti á fundi
Hásetafélagsins 23.janúar 1916 og
vildi, ,,að nokkrar tilslakanir
væru gerðar á ákvæðum aukalag-
anna”. Ekki vildi fundurinn fall-
ast á þetta, og var eftirfarandi til-
laga samþykkt samhljóða:
„Frá 1. marz þ.á. má enginn
háseti, sem er meðlimur Hásefa-
félags Reykjavikur fara út með
togara, nema hann sé skrásettur
samkvæmt aukalögum félags-
ins.”
Á næsta fundi i Hásetafélaginu,
hinn 30. janúar, var tónninn þann-
ig i félagsmönnum, að búast