Þjóðviljinn - 01.05.1975, Blaðsíða 17

Fimmtudagur 1. mai 1975. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 17
Fyrsta verkfalliö á íslandi sem
haföi umtalsverö áhrif á atvinnulífið
Gróöi togaraeigenda var
100-200 þúsund krónur á skip á ári,
en tekjur hásetans 1.000-1.500 kr.
mætti við verkfalli. Ákveðiö var
að veita stjórninni heimild til þess
að undirbúa verkfallsaðgerðir.
Hinn 11. febr. 1916 var haldinn
stjórnarfundur i Félagi isl. botn-
vörpuskipaeigenda. Var þar rætt
um ráðningu skipshafna fyrir
næstu vertið og raunar árið allt.
Voru menn á einu máli um að
sleppa ekki „umráðarétti yfir
fisklifrinni”, eins og komist er að
orði i fundargerð. Enn fremur
segir: „... og var það einróma álit
vort, að, ef skipseigendur nú slök-
uðu til eftir kröfum háseta um
það að gefa þeim alla lifrina skil-
yrðislaust, þá væri það mjög við-
sjárvert fordæmi fyrir seinni
komandi tima”. Sú varð niður-
staða þessa stjórnarfundar, að
bjóða skyldi stjórnarmönnum
Hásetafélagsins til fundar.
Hinn 13. febrúar 1916 komu
saman til fundar i skrifstofu
Kveldúlfs allir stjórnarmenn
togaraeigendafélagsins og þrir
menn úr stjórn Hásetafélagsins,
þeir Jón Bach, Guðmundur
Kristjánsson og Jósep Húnfjörð.
Er þetta fyrsti fundur þessara
aðila, sem um langan aldur áttu
eftir að hafa mikil áhrif á þróun
islenskra kjaramála. 1 fundar-
gerðabók útgerðarmanna segir
svo um þennan fund:
„Var tekið til umræðu ákvæði i
lögum hásetafélagsins um lifrina,
er samkvæmt þeim sé eign
háseta. Stjórn félags islenskra
botnvörpunga hélt þvi fast fram,
að umráðs og eignaréttur lifrar-
innar ætti og hlyti að vera hjá eig-
endum skipanna, en vildi hins-
vegar gefa hásetum andvirði
hennar eftir fyrirfram ákveðnu
verði fyfir tiltekið timabil i einu,
um þetta atriði urðu allmiklar
umræður, er enduðu þannig, að
tveir stjórnarmanna hásetafé-
lagsins vildu hér miðla málum og
gengu að miklu leyti inn á skoðun
stjórnar botnvörpueigenda, en sá
þriðji var óákveðinn um sam-
komulag. Stjórn hásetafélagsins
lofaði að stuðla til samkomulags i
einu lagi og bera fram á félags-
fundi háseta....”
Ekki er ljóst, hvernig stjórn
Hásetafélagsins hefur skipst i af-
stöðu sinni, ef rétt er með farið i
fundargerð útgerðarmanna.
Tveir samningafundir voru
haldnir til viðbótar og náðist
samkomulag á þeim seinni, 16.
febrúar:
„Á sameiginlegum fundi, er vér
undirritaðir stjórnarmenn i
Félagi islenskra botnvörpu-
skipaeigenda og Hásetafélags
Reykjavik höfum átt með okkur
i dag, höfum vér samið svo um,
að hásetum á botnvörpuskipum
og öðrum þeim, sem lifrarhlutur
ber, skuli greitt fyrir hvert
fat lifrar, sem fullt er og i
land er flutt 35.00 kr. um næst-
komandi tvo mánuði, marz og
april, en eftir þann tima skal
lifrarverðið vera hið almenna
sem borgað er i Reykjavik, nema
stjórnir beggja nefndra
félaga komi sér saman um fast
verð til þess tima, er sildveiði
hefst i júlimánuði.”
Útgerðarmenn samþykktu
samkomulagið einróma á fundi
18. febrúar, og Pétur G.
Guðmundsson segir (i 10 ára
starfssögu Sjómannafélags
Reykjavikur): „Samningi þess-
um var yfirleitt vel tekið og
ráðning á skipin fór fram sam-
kvæmt honum.” Lá nú allt
lifrartal niðri i bili, en útfeerðar-
menn ræddu i sinni hóp hvaðakjör
ætti að bjóða skipverjum á togur-
um. Á stjórnarfundi 20. febrúar
voru menn á einu máli um það, að
ekki væri ástæða til að breyta
„kaupkjörunum”. Útgerðarmenn
ættu að forðast „að hlaupa i kapp
hver við annan um að yfirbjóða
kaupgjald til einstakra manna,
sem eru i skipsrúmi hjá félags-
mönnum”.
Verkfall hefst í
kjölfar orösendinga
Þegar dró að lokum aprilmán-
aðar 1916, fóru hásetar að ókyrr-
ast vegna lifrarmálsins. Alkunna
var, að lifrarverð fór sihækkandi,
1. mai 1916 lét ólafur Friðriksson róa sér út að Skallagrlmi til að boða
vcrkfall.
SkailagrEtmir
ÍILUTABREF
\ S.\. SKM SÍHAIl A LfVOÍ.EGAN’ IlATT EKiXA.ST HLOTABKfik
l>K lTA. 6« KlliASDl Al) ártn KRÖNTM í
!l Ll’TAFf'LAOINU „KVELDÚlJinr
öi.i.r ii m n iNiH M téi.aúsmanna ou hAw’ii i*eim skyuh m.
i.p, i,(Ht iTi.agsins ákvkda.
rJliKN FKi.AliSÍNH
Hlutabréfin f Kveldúlfi voru ávisun Thors-ættarinnar á völdin áður en
laukar hennar öðluðust stjórnmálaframa.
cMlfiynning.
Jfeí þvi at allar sállalilraunir milli HdselalMags Heykjavikur og „Klags islenzkra bolnvðrpuskipa-
eigenda" hafa ortit drangurslausar, og sömuleitis enginn drangur orlit al málarnitlun Sijórnarratsins
eta Bœjarsliórnar, lie/ur /álag vorl nú faslákvetit at hiella öllum samkor.ulagstilraunum úI al
verkfatlinu.
llinsvegar hefur félagið dkveðið að bjóða þeim hdselum, er vilja rdða sig og lögskrá d ski’
létagsins, eflirfylgjandi kjör:
1. Kaup almennra hásela verði 75 — sjötiu og fitnm — krónur á mrínuði.
2. Ildsetum skal greidd aukaþóknun, er miðuð sé við það, hversu mikil lifur er fiull i land
úr skipi, og skal aukaþóknun þessi fara eftir þvi að vcrð lifrarinnar telst 60 - sexliu -
krónur fyrir hvert fult fat.-Aukaþóknun þessi skiftist jafnl milli skipstjóra, stýrimannc,
bátsmanna og hdseta d skipinu. Skipsljóri gelur ennfremur dkveðið að malsveinn taki þdlt i
aukaþóknuninni.
3. Verði sildveiðar stundaðar, skal hdsetum, auk mánaðarkaupsins, greidd premia, 2, — tveir —
aurar á fiskpakkaða tunnu, eða 3 —*þrir — aurar d hvert mál (150 litra), og ennfremur fúi
skipverjar fisk þann, er þeir draga meðan skipið er d sildveiðum, og frilt salt i hann,
Peir, sem vilja sinna þessu, geri svo vel að snúa sér til skipstjóranna.
Reykjavik 9. mai 1915.
Í sljórn „Félags islenzkra botnvörpuskipaeigenda".
€%ficr cfonson. *3ob fXimson. eJttagnús Cinarxon.
*3ón cJfiagnús&on. cfiug. xJlygonring.
Blaðatilkynning útgerðarmanna um úrslitakosti.
en hásetar töldu hættu á, að út-
gerðarmenn gætu ákveðið sjálfir,
hvert væri „hið almenna” lifrar-
verð i Reykjavik, en við það
skyldi miða, þegar reikna átti
lifrarhlut háseta eftir 30. april.
Þvi boðaði stjórn Hásetafélagsins
til fundar 27. april, en fjórir tog-
arar voru þá i höfn, og var svo-
felld tillaga samþykkt þar:
„Þar eð þeir timar eru úti með
aprilmánuði, er samið hefir verið
um fast verð á lifur við útgerðar-
menn, ályktar fundurinn, að allir
félagsmenn skuli tafarlaust
ganga i land af togurum, fáist
ekki lögskráð samkvæmt lögum
Hásetafélagsins.”
Jónas Jónsson frá Hriflu studdi
verkalýðssamtökin á yngri árum,
en hann sneri sér siðan að öðrum
vettvangi.
Daginn eftir, hinn 28. april, var
haldinn almennur fundur togara-
útgerðarmanna i húsi KFUM.
Sátu hann fulltrúar allra skipa,
sem voru i félagi islenskra botn-
vörpuskipaeigenda, og var þar
lagt fram bréf frá stjórn Háseta-
félagsins, þar sem kynnt var
ályktun háseta frá deginum áður.
Miklar umræður urðu, en með
eftirfarandi samþykkt svöruðu
útgerðarmenn verkfallsboðun há-
seta:
„Fundurinn samþykkir að
veita félagsstjórninni heimild til
þess að leyfa, að ráðið verði á
skip þau, sem eru i félaginu, til
þess sildveiði hefst i júli þ.á., með
þeim kjörum, að hásetum verði
borgaður lifrarhlutur með hæsta
gangverði, sem borgað er i
Reykjavik."
Á fundinum var einnig
samþykkt, að stjórnin mætti
breyta reglum um ráðningar á
skip félagsmanna eftir þvi, sem
henni þætti henta. Það kom fram
á þessum fundi, að verkfall væri
þegar byrjað á tveimur skipum,
Eggert Ólafssyni og Marz. Nú var
hafið hið fyrsta verkfall á tslandi,
sem umtalsverð áhrif hafði á at-
vinnulíf landsmanna.
Morgunblaöiö veitist
aö ólafi og Jónasi.
Þáttur blaðanna, og þá einkum
hinna ungu dagblaða, Visis (sem
var stofnaður 1910) og Morgun-
blaðsins (sem var stofnað 1913),
var mikill i togaraverkfallinu.
Jakob Möllervar þá ritstjóri Vis-
is. en Vilhjálmur Finsen var rit-
stjóri Morgunblaðsins. Vart leið
sá dagur, meðan verkfallið stóð,
að þessir menn eða aðrir skrifuðu
ekkigreinarum þaðog þá einkum
út frá sjónarmiði, sem andstætt
var hásetum. Sifellt var klifað á
þvi, að verkfallið kynni að leggja
hinn blómlega togaraútveg i rúst
og þar með atvinnulif Reykjavik-
ur og jafnvel alls landsins. Ýmsir
aðrir en hásetar voru taldir
standa að baki verkfallinu. Morg-
unblaðið segir 1. mai:
„Eigi vitum vér glöggt, hvernig
Hásetafélagið er mönnum skipað.
Auðvitað eiga eigi aðrir heima
þar en hásetar, en sé svo, að i þvi
séu ýmsir menn, sem ekki eru há-
setar og aldrei hafa verið það eða
hættir þeirri atvinnu — og á þvi er
vist enginn efi — þá virðist oss,
sem öllu sé snúið öfugt. Ef menn,
sem vinna hér á landi, geta verið
meðlimir Hásetafélagsins, gæti
þeim verið innan handar, að kalla
saman fundi hvenær sem þeim
þóknast og samþykkja hvað sem
þeim sýnist fyrir Hásetafélagsins
hönd, án þess að meginþorri
háseta viti nokkuð um.”
Vafalaust er skeytum hér eink-
um beint að Ólafi Friðrikssyni,
ritara Hásetafélagsins og rit-
stjóra Dagsbrúnar. Hinn 6»mai er
reyndar borin fram fyrirspurn i
Morgunblaðinu um áhrif „Jónas-
ar kennara frá Hriflu” á verkfall-
ið og hvort hann standi að baki
Ólafi Friðrikssyni.
Hótað atvinnumissi.
Ólafur Friðriksson og Jónas
Jónsson frá Hriflu voru ekki
menn, sem létu ásökunum ósvar-
að. Jónas bar af sér alla þátttöku i
undirróðri vegna togaraverk-
fallsins i grein i Dagsbrún 15.
maf. Þar segir:
ltÉg lýsi þá hér með Vilhjálm
Finsen opinberan og margfaldan
ósannindamann að öllum þeim
dylgjum sem blað hans hefir flutt
um að ég hafi stofnað til verkfalls
Hásetafélagsins. Sömuleiðis fyrir
aðdróttanir hans um að ég hafi
eggjað nokkurn mann nokkurn-
tima til vitaverðra athafna...
Hinsvegar er mér engin launung
á að ég álit jafnaðarmennsku
sjálfsagt og óhjákvæmilegt
varnarvopn fátæklinga hér á
landi sem annarsstaðar. Og ég
mundi ekki breyta skoðun i þessu
efni eða öðru, þó að miklu meiri,
betri og voldugri maður en Vil-
hjálmur Finsen hótaði atvinnu-
missi.”
Ummælin um „atvinnumissi”
lúta að þvi að Morgunblaðið hafði
sagt um Jónas 6. mai i grein, sem
áður var nefnd: „Sé það satt, að
hann (þ.e.Jónas)eigi nokkurnþátt
i þvi að hvetja háseta til þess að
yfirgefa skipin, þá virðist það at-
ferli ekki geta samrýmst stöðu
hans sem uppeldisföður og læri-
föður ungdómsins”. Jónas var
um þessar mundir fastur auka-
kennari við Kennaraskólann.
Aö greina stéttarátök
i stjórnmálunum.
Ólafur Friðriksson gat sjálfsagt
hvorki né vildi bera neitt af sér
um togaraverkfallið. Jónas frá
Hriflu lékk hann, að sögn
Morgunblaðsins, suður til
Reykjavikur til þess að „garfa
fyrir lýðinn”. Ólafur hafði staðið
að stofnun Hásetafélagsins og
setið i stjórn þess, og hitt skipti
ekki siður máli, að hann stóð i
rhiðjum bardaga fyrir sósialisma
á.islandi og hjó á báðar hendur.
Ólafur stýrði sókn verkalýðsins i
bæjarstjórnarkosningum i
Reykjavik i janúar 1916, þegar
verkamannalistinn fékk 3 fulltrúa
af 5, sem kosið var um. Annar
þeirra tveggja, sem kosnir voru
af iista Heimastjórnarfélagsins
Fram, var Thor Jensen togaraút-
gerðarmaður. Nú voru enn mikil
pólitisk átök i vændum, þvi að
siðar á árinu átti fyrsta lands-
kjörið að fara fram, og eftir það
voru alþingiskosningar. Þeirri
spurningu má þvi velta fyrir sér,
hvort hásetaverkfallið var að ein-
hverju leyti pólitiskt verkfall.
Ætlaði Ólafur Friðriksson sér
með þvi að ráðast á höfuðvigi auð
valdsins, togaraútgerðina, og
sýna með þvi styrk verkalýðsins?
I þá átt bendir sú staðreynd, að
verkfallið var hafið á þeim tima,
þegar hásetar höfðu sannanlega
mjög góð laun. Einnig vekur það
athygli, að ekki voru gerðar
neinar kröfur af hálfu háseta i
þeim málum, þar sem mest bját-
aði á, þ.e. varðandi hina of-
boðslegu vinnuþrælkun og vök-
urnar.
Dagsbrún gegn
blöðum höfðingjanna
Óafur Friðriksson lét blaðið
Dagsbrún gefa út nokkra fregn-
miða þessa daga, en blaðið sjálft
kom ekki út fyrr en 7. mai (næsta
tölublað á undan kom 23. april).
Fast að helmingi af fjórum siðum
blaðsins var varið til þess að
segja frá verkfallinu og túlka
málstað háseta. Þar segir, að út-
gerðarmenn hafi gert með sér
Framhald á bls. 18