Þjóðviljinn - 24.12.1976, Blaðsíða 38

38 SIDA — ÞJÓÐVILJINNI — Jólablað 1976.
Drottinn tók í taumana
Týndar sögur
Það verður ekki hjá þvi komist
að fara nokkuð aftur fyrir efni
þessarar frásögu. Sögur týnast
með ýmsum hætti. Þegar á striðið
leið, var ég búinn að^láta snúa
flestum minum smasögum á
þýska tungu. Þýðandi var ungfrú
Dzulko. Vinur minn einn, sem
stóð fyrir forlagi, ætlaði að gefa
þýðingarnar út. Maður þarf vist
alltaf að eiga að vini til að koma
fyrstu bók sinni út. Þvi miður á ég
þá ekki marga á Islandi. Þá skeð-
ur það, að i einni lotu brennur upp
forlagið og ibúð Dzulko. Þar með
öll handrit min, sem þar lágu,
orðin logunum að bráð, þýsku
handritin öll.
En það þarf ekki heila heims-
styrjöld til að sögur týnist. A sið-
ustu jólum ætlaði ég að skemmta
þjóð minni með frásögu úr sama
umhverfi og frá svipuðum tima
ogsagan Greifi i Berlin sem áður
hafði birst i jólablaði Þjóðviljans.
Sú saga endaði reyndar heima á
Islandi sumarið 1972. Hún var
send ritstjórn á réttum tima en
hefur ekki látið til sin , heyra
siðan. Hét hún „Siðasti foring-
inn”.Snjöll saga. Og merkilegt af
sh'kri sögu að skilja þannig
þegjandi og hljóðalaust við höf-
und sinn. Ég hafði þó látið henni
eftir allt það efni sem hún
krafðist. „Foringinn” var að
sönnu allólikur „Greifanum”, en
eigi að siður hnýsileg persóna.
Þessi sem nú birtist, eða til að
fara varlega, sem nú er f ærð i let-
ur, hefur sama sjónarmið og hin-
ar fyrri, en þó verða höfuðkemp-
ur fyrri þátta ekki með i leiknum.
(í svigum er rétt að geta þess, að
ekki er þess að vænta, að ég skrifi
„Foringjann” aftur. Týnter týnt,
og upprifjun frásagnar með
skáldskapargildi getur ekki
endurfæðst. Til þess vantar upp-
rifjunina hið skapandi afl — eins
og þegar Skrattinn fór að skapa
mann).
Forsagan.
Röddin frá Hamborg.
Égsat i nokkur ár i Brúnsvík og
mældi hljóð ur mannlegum
barka. Þetta gæti þótt allmikil
nýlunda, en er það nú ekki. Þvi
allar tungumálarannsóknir
byggjast á þessu öðrum þræði.
Við sátum i þvi æruverða húsi,
sem Björn Th. Björnsson kallar
Listasafnið i Brúnsvík i íslenskri
myndlist, en hét i daglegu tali
Salve Hospes. Myndimar sem
Björn birtir eftir Þorstein Illuga
Hjaltalin, höfðum við daglega
fyrir augum, þegar við gengum
upp á efri hæðina. En tóbaks-
dósirnar var búið að senda burt
(Sjá nánar um þetta i kaflanum
um Þorstein hjá Birni).
Röddin frá Hamborg var annar
Björn, Kristjánssonur og stund-
aði stórkaupmennsku á staðnum.
Hann sendi frá sér nokkur bréf
sem Forseti Félags islendinga i
Þýskalandi, ef ég man rétt, um
islenska menn og málefni,
einkanlega á meginlandinu. Og
voru þessi bréf hans móttekin
með þakklæti og látin berast
áfram, ef þess þurfti. Ef mig
minnirréttkom ég ekki til Berlin-
ar til dvalar fyrr en i april 1943.
Við urðum að loka i Brúnsvik
vegna þess, aö ég var bara orðinn
einn eftir með skrifstofustúlk-
unni, frk. Zellmann, og það þótti
ekki sæma. Að visu var hún kom-
in þó nokkuð yfir fimmtugt en ég
á besta skeiði.
Forsagan —
Röddum fjölgar —
Snjóboltinn leggur
af stað
Ég frétti fyrst af myndun snjó-
boltans i Leipzig hjá vini minum
Magnúsi Z. (Hvernig á hann aö
skrifa nafnið sitt núna i setulausu
landi?) I þeim stað var annar
málsmetandi islendingur, dr.
Matthias-Jónasson. 1 Berlin sátu
m.a. þeir höfðingjarnir Jón Leifs
tónskáld og Kristján Albertsson,
þá lektor.
Röddin frá Hamborg sendi ekki
aðeins frá sér fréttabréf, heldur
boðaði til islendingafunda um allt
Þýskaland þar sem fréttabréf
hans náðu. Þó ekki þannig að
hann kæmi i visitasiu til að upp-
lýsa lýðinn, heldur sendi hann
boð um það, hvar og hvenær is-
lendingar ættu að koma saman og
ræða um félagsmál sin. Þetta var
oftast á veitingastöðum, sem
Björn hafði heyrt getið um. Þó
valdihann ekki réttina á matseðl-
inum, sem hefði hvort eð var ver-
iö illmögulegt tæknilega, þvi að
okkur hélt við svelti. Að sjálf-
sögðu gat „Forsetinn” (en það
tignarheiti tók hann sér i „FIÞ”)
ekki vitað, hvort veitingastaður-
inn væri opinn á fyrirskipuðum
fundartima. En á öllu var að
merkja, að hann tók það óstinnt
upp ef fyrirmælum hans varekki
fylgt. Mig minnir að tveir
áðurnefndir Leipzigarbúar til-
heyrðu „Gau Berlin” og ættu að
sitja fundi islendinga á þvi um-
ráðasvæði. Hinir stórlátu Berlin-
ar-islendingar undu þvi jafnvel
énn verr að vera fjarstýrðir frá
röddinni i Hamborg en Leipzig-
búar og fannst enda ekki farið eft-
ir islenskum lögum, gott ef ekki
farið út fyrir stjórnarskrána.
Sem sagt, óánægjuröddunum
fjölgaði og umbylting var i upp-
siglingu þegar ég kom frá hljóð-
mælingum minum til aðseturs i
Berlin. En vinur minn Magnús Z.
var búinn að setja mig inn i
ástandið og að málið strandaöi á
þvi, að engínn víldí taka að sér
forystu uppreisnarinnar og
eftir Svein
Bergsveinsson
prófessor
steypa „Forseta” af stóli I sjálfri
höfuðborginni. Lagði hann jafn-
vel að mér að takast herstjórnina
á hendur.
Snjóbolti veltur
Það þurfti ekki marga fundi til
að stofnaður væri „islendinga-
klúbburinn Berlin” og ég gerður
að formanni hans og gjaldkera i
einni persónu. Aðsetur formanns-
ins var hljóöfræðistofnunin við
Háskólann i Berlín og því létt um
vik að láta fjölrita boðskort. Vin-
ur minn og forleggjari, Karl
Ohm, sem seinna fluttist með
fjölskyldu til Kanada, bauðst til
að útbúa bréfsefnin með nafni
klúbbsins á tveim islenskum fán-
um, þar sem stengurnar mynd-
uðu X. Litprentað. Með slikum
útbúnaði skrifaði ég „Forsetan-
um” og tilkynnti stofnun klúbbs-
ins, og gat þess að við myndum
áfram þiggja fréttabréf hans og
óskaði eftir góðri samvinnu. Eins
og geta má nærri brást Björn hinn
versti við. Atti ekki von á árás úr
þessari átt, frá litt þekktum
fræðimanni úr Brúnsvik. Þetta
væri að sundra islendingum og
niðurrifsstarfsemi i óþjóðlegum,
gott ef ekki ógermönskum anda.
Ég skrifaði honum á móti, að
fyrirskipanir hans væru litt fram-
kvæmanlegar i Berlin og islend-
ingar þar væru vanari demó-
kratiskari aðferðum. Að öðru
leytimeðþjóðlegri kveðju osfrv...
Málið John Sigurd gegn
Forseta — Innskot
A embættisferli minum i Berlin
sneri sér til min frændi minn,
söngvarinn Sigurður Skagfield 1
Regensburg, sem gekk þar undir
nafninu John Sigurd. vegna
meiðsyrðamáls gegn Birni
Kristjánssyni I Hamborg. Til-
efni deilu þessarar man ég ekki
lengur. Hann hafði tekiö sér þýsk-
an lögfræðing til að sækja Björn
til saka.En þá strandaði á þvi, að
meðal annarra ágætra skammar-
yrða tungunnar hafði Björn skrif-
að, að John Sigurd væri „flf 1”.
Þetta orð gat John Sigurd ekki
þýtt nægilega vel á þýsku fyrir
lögfræðing sinn og leitaði þvi til
min. Og fletti upp orðabókum
minum og fann ýmis orð sem til
greina gætu komiö og sparaði
ekki að lýsa þvi á ýmsa vegu,
hvað Skagfield gæti verið i augum
Bjarna. Þetta var skemmtilegur
lestur. Niðurstaðan var þó, að
hann væri „Trottel” á þýsku,sem
þýðir m.a. andlegur aumingi, fá-
viti.edjót, Sigurður þakkaði mér
hjartanlega fyrir hjálpina, og við
urðum góðir vinir þegar við hitt-
umst siðar 1 Reykjavik. Eftir þvi
sem ég best veit sjatnaði málið,
viðurlög engin.
Snjóboltinn
nemur staðar —
íslendingaklúbburinn i
Berlin
Nú þótti mönnum i Berlin sem
þeir væru frjálsir ferða sinna, ó-
háðir Forsetafyrirmælum. Ég
pantaði pláss i tæka tið, og við
sátum jafnvel á svo viðfrægum
stað einsog „Luther og Wegener”
kjallaranum I Eharlottengötu,
þar sem vin var hægt að fá með
ungverskri músik. Þá héldum við
meiriháttar hóf fyrsta desember
á Savigny-hóteli, þar sem
Kristján Albertsson hélt ræöu og
églas upp týnda sögu — Jón Leifs
sagði aö hún minnti á Gerhard
Hauptmann. Það ver rétt, ég varö
fyrir einkennilegum áhrifum þeg-
ar ég sá „Pippa dansar” á sviöi.
En málarinn hjá mér upplifir
eitthvað svipað, þótt með öðrum
hætti sé — hjá honum er það hita-
sóttarórar vegna myndar á vegg.
Þá skoðaði ég það sem em-
bættisskyldu að komast i sam-
band við sem flesta landa i Ber-
lin, sem litið eða ekkert var vitað
um, og fá þá á fundi. Ég fann tvær
islenskar konur giftar þýskum
mönnum og tvær ungar stúlkur i
verksmiðju, nýkomnar frá Dan-
mörku. Þær komu svolitið við
sögu greifans. öllum þótti gaman
að geta hitt landa sina. Um
sumarið stigum við jafnvel i land
á Páfuglaeyjunni I Potsdam.
Ekki var samkomulagið alltaf
jafngott meðal hinna heldri
manna. Þannig var um Jón Leifs,
sem ég hafði heimsótt i Rádýrs-
brú (Rehbúck) i Potsdam og farið
á skemmtigöngu með ungum
dætrum hans, að honum fannst ég
gæti kallað fólk saman á öðrum
stað (eyjan er þó hin fegursta) og
yfirleitt veldi ég ekki þá réttu
staði. Ég bauð honum að taka við
formennskunni, hvað Jón afþakk-
aði hofmannlega.
Raunar deildum við mest um
framburð islensks máls. Slðast
hittumst við Jón Leifs á flugvelli
á leið til útlanda löngu eftir strið.
Alltaf sama leyndarráðsbrosið og
menningaráhuginn. Skildumst
vinir eins og jafnan áður.
Ég var sjálfur allvel settur i
miðri höfuðborginni, hafði sam-
band við Húmboldtfélagsskapinn
frá þvi ég var skiptistúdent 1936
og var oft boðinn á samkomur
fyrir útlendinga sem og ferðalög.
Fyrir atbeina þessara gestgjafa
minna stóö mér til boða hinn fin-
asti klúbbur fyrir samkomur okk-
ar landa. Hægindastólar, allt i
rauöu plussi og bardiskur. Vant-
aði bara barþjóninn með flöskur
sinar Þar héldum við landar okk-
ar siðasta fund. En ég tilkynnti að
þetta þægilega klubbherbergi
stæði okkur til boða I framtiöinni
— án greiðslu. Þetta fór þó á ann-
an veg þvi að:
Dr. Göbbels kemur til
skjalanna
Eins mætti hafa að fyrirsögn :
Kóngur vill sigla en byr hlýtur að
ráða. Þó að ég hafi fárra einna
getið þá vorum viö ekkisvo fá, að
ekki væri vel fundarfært. Nú h’ður
óðum að lokum ársins 1943. Ég og
vertsfólk mitt varð fyrir
sprengjuárás i október, hús-
blokkirnar standa i ljósum loga,
og missti ég þar allt mittdót, sem
ekki var mikið fyrirferðar:
Skyrtuhnappar úr gulli frá Anne
Marie, föt, bækur og spil, sem ég
hafði safnað frá ýmsum löndum
og ætlaði að skrifa um, svokölluð
borðspil, með og án teninga eins
og hið japanska spil lógo úr fila-
beini. Þá tók vinur minn, Karl
Ohm I Schöneberg, mig til sin
þangað til ég fékk herbergi. Lét
liggja orð til min um það, þegar
hann frétti i háskólanum, hvernig
komið væri fyrir mér. En þegar i
águsterhringt tilmin á skrifstofu
próf. Westermanns, sem hafði
boðið mér vinnuherbergi hjá sér
við stofnunina, en hann var fyrsti
kennari minn i hljóðfræði. Sá sem
hringdi var ráðamaður i Klúbbn-
um og gott ef ekki tengdur
Humboldtfélaginu. En eins og
siðar kom á daginn, vissi utan-
rikisráðuneytið um alla islend-
inga, jafnt i Berlin sem annars-
staðar. Ég hafði ekki varað mig á
þessu, þegar ég pantaöi klúbb-
herbergið til áframhaldandi
funda.
Eftir kurteislegt ávarp segir
hann mér, hvaö ég vissi, að mér
stæði klúbbherbergið áfram til
boða fyrir landa mina og ég
þakka honum hæversklega fyrir
það. Likaði þó ekki þessi byrjun
og undirtónninn. Þá segir djöfsi
að landar minir séu ekki allir af
ariskum kynstofni.
— Mér er ókunnugt um það,
segi ég. Enda skiptir það engu
máli fyrir mig, segi ég, ég sé for-
maður klúbbs islendinga i Berlin
,m.ö.o. islenskra rikisborgara.
— Ég skil yður og yðar
sjónarmið, hr. doktor, segir hann.
En Klúbburinn i Potsdamgötu sé
á vegum rikisins, og samkvæmt
opinberum fyrirmælum hafi
„ekki-ariar” þar ekki aðgang.
Aðstandendum og öðrum islend-
ingum sé klúbburinn velkominn
eftir sem áður.
— Við þvi hefi ég ekki ööru að
svara, segi ég, en ég geri þar á
engan greinarmun, og læt eitt yfir
okkur islendinga ganga, hverra
SJÓMANNAFÉLAG
REYKJAVÍKUR
óskar öllum félögum sinum
gleðilegra jóla og gœfuriks
komandi árs
með þökk fyrir samstarfið á
árinu sem er að liða
Sjómannafélag
Reykjavíkur