Þjóðviljinn - 24.12.1976, Blaðsíða 40

4« SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN — Jólablað 1976.
Stephan G. Stephansson fór til
Ameriku með foreldrum sínum
árið 1873, þá tvitugur að aldri.
Hann er fæddur á Kirkjubóli,
sem var hjáleiga frá Víðmýri i
Skagafirði, 3. október 1853.
Stephan flyst austur i Bárðardal
árið 1870, þá á sautjánda ári og
verður vinnumaður hjá föður-
systur sinni, Sigurbjörgu
Stefánsdóttur og manni hennar
Jóni, sem þá bjuggu i Mjóadal,
efsta bæ i Bárðardal. Fimm ár-
um eftir vesturförina kvænist
Stephan frændkonu sinni, Helgu
Jónsdóttur frá Mjóadal. Þau
bjuggu alla tið inni á meginlandi
Ameriku, fyrst i Bandarikjunum,
en siðar námu þau land árið
1889 nálægt Markerville i
Albertafylki í Kanada og bjuggu
þar æ siðan.
Ekki er mér kunnugt um að
Stephan hafi komið nálægt sjó,
frá þvi að hann fór vestur með
innflytjendaskipi 1873, þar til að
hann kom hingað til islands i
stutta ferð i boði Ungmenna-
félaganna árið 1917. Þó mun
Stephan hafa séð Kyrrahafið á
siðari hluta æfiskeiðs sins þeg-
ar hann fór til vesturstrandar
Kanada i upplestrarferð i boði
islendinga þar, eftir að hann var
orðinn þekktur af kvæðum sín-
um. Hinsvegar tel ég engan
vafa á þvi að Stefán Guðmunds-
son, eins og hann hét unglingur
á íslandi, hefur i æsku stundað
sjó á opnum báti, eins og margir
af jafnöldrum hans urðu að
gera, sérstaklega þar sem
fátækt var i búi, eins og hjá for-'
eldrum Stefáns, Guðbjörgu
Hannesdóttur og Guðmundi
Stefánssyni, sem urðu að gera
sér að góðu að vera leiguliðar á
ritjukotum i Skagafirði, á með-
an þau bjuggu sjálfstætt.
Sá fádæma mikli orða-
forði úr islensku máli sem
Stefán flytur með sér vestur til
Ameriku aðeins tvitugur að
aldri, hann ber gott vitni
islenskri alþýðumenningu, sem
oft var varðveitt i lágreistum
torfbæjum við þröngan kost
þess tima. Þessi mikli
orðaforði endist Stefáni um
langa æfi i skáldskap hans, við
samningu margra ódauðlegra
kvæða sem munu lifa svo lengi
sem islensk tunga verður töluð.
Isumum kvæðum Stefáns vikur
hann samtimis að skáldskap og
sjóróðrum, eins og i „Kolbeins-
lagi”, þar sem hann segir:
„Hvort hefur þú skynjandi
skyggnst um þaú lönd,
sem skáldin i huganum vitja?
Með ljóðið i önd og árina i
hönd
i andófi á þóftunni sitja.
Kolbeinslag mun vera ort árið
1913 vestur i Alberta 40 árum
eftir að Stefán fluttist til
Ameriku, og er hann þá sextug-
ur. í þessu margslungna kvæði
dregur Stefán fram sinn
islenska arf, vegur hann og
metur. Hann ann islenskri
menningu framar öllu, en gerir
sér jafnframt ljóst aö verja þarf
hana gegn utanaökomandi
áhrifum rikari þjóða. Ogí þeirri
vörn, sem snúa þarf i sókn, er
islensk tunga beittasta vopnið, i
höndum þeirra skálda sem með
það kunna að fará' Skynjum
að i orðsins list aldasálir lifa”.
Þessisnjöllu spakvitru orð legg-
urStefán Kolbeini alþýðuskáldi
i munn þar sem hann kveðst á
við sjálfan fjandann úti á
„Draugaskeri” um nótf.
miwmih i ' irTmwmmnrr
Stefán fór snemma að yrkja,
löngu áður en hann fór frá
Islandi. Mér þykir sennilegt, að
þegar skáldbóndinn yrkir
„Kolbeinslag” vestur i Alberta,
þá komi fram í huga hans, ekki
bara þjóðsagan, heldur lika
ýmsar svipmyndir úr hans eigin
lifi, sem flétta saman kvæðið og
magna það. Er ekki erindið úr
Kolbeinslagi, sem ég birti hér
að framan, endurminning frá
æskudögum hans sjálfs heima i
Skagafirði? Vel get ég trúað þvi
að svo sé. Hinn gáfaði unglingur
situr á þóftunni i andófinu og
yrkir á meðan hann heldur
bátnum i horfinu. Orðaforði
Stefáns, tengdur báti og sjó, og
réttur skilningur hans á þvi
sviði, verður ekki til vestur I
Ameriku, heldur flytur hann
þvilika reynslu með sér vestur.
Og þá þykir mér sennilegast að
hann hafi öðlast hana sem ungl-
ingur i einhverri verstöð við
Skagafjörð.
Kvæðið „Rammislagur” sem
ort er árið 1901, 28 árum eftir að
Stefán fluttifrá Islandi, sýnir að
hann er lika kunnugur á sjó.
Þetta kynngimagnaða, listræna
kvæði, greinir frá veðri, sjólagi
og siglingu á opnum báti, þar
sem hleypt er utan af miði að
landi. Um leið og kvæðið er
táknrænt um lifsbaráttu
Stefáns, þá held ég að hann noti
i umgjörð þess minningu frá
æskudögum um raunverulega
sjóferð, og þá liklega heima i
Skagafirði. Hann finnur hvað
margt er likt með þessari sigl-
ingu og lifssiglingu hans sjálfs á
hinu Ufna veraldarhafi, þar sem
margvislegar hættur steðja að.
EnStefán var enginn uppgjafar
maður, og hann var ákveðinn i
þvi að láta hinn „Rammaslag”
standa, þar sem „raddir þvinga
úr stagi og streng stormsins
fingurgómar”. Ég birti hér
þetta snjalla kvæði Stefáns,
Ungir menn hafa áreiðanlega
gott af þvi að lesa þetta kvæði og
læra það.
Rammislagur.
1.
Grána kampar græði á,
gjálpir hampa skörum,
titra giampar til og frá,
tifur skvampa i fjörum.
ögra læt mér Ægis lið
upp úr sæti malar,
Ránardætur dansa við
deigum fæti kjalar.
Undir bliku beitum þá
bát og strikið tökum.
Stigum vikivakann á
völtum kvikubökum.
Gólf er iiðugt, löng og stór
Ieikjarsvið hjá unni.
Spriklar, iðar allur sjór
ystu mið að grunni.
Utansendar öidur sér
áfram henda og flýta,
vilja, að lendi i lófa mér
löðurhendin livita.
Byljir kátir kveðast á,
hvin i sátri og hjöllum.
Báruhlátrar hlakka frá
hamralátrum öllum.
II.
Stormur þróast, reigir rá,
Rán um flóann eltir,
Kólgum sjóarkletta á
köldum lófa veltir.
Heim að vörum hleypum inn
hátt á skörum rasta.
Bára ör, á arininn þinn
önd og fjöri ég kasta.
Skipið stansar, skýst á hlið
skeið til landsins horfna.
Bárur glansa og glotta við,
glatt er á dansi norna.
Mastrið syngur sveigt f keng,
seglið kringum hljómar,
raddir þvinga úr stagi og
streng
stormsins fingurgómar.
Léttum gang um græði svif,
gleymi angri minu,
þegar hangi um hel og Hf,
haf, I fangi þinu.
Leggðu barminn alvot að
aftanbjarma gljáa.
Strjúktu harm úr hjartastað,
hrönn in armabláa.
Stefán Guömundsson er í hópi
islendinganna, sem tóku sigupp
og héldu til ókunnrar heimsálfu
árið 1873. Liklega er hann þá
orðinn heitbundinn heimasæt-
unni i M jóadal og fyrir efnalaust
fólk var á þeim tima engin
framtið til á Islandi. Framtiðin
var einungis til úti í hinum ó-
þekkta heimi, og aðeins fyrir þá
sem áttu vilja og þrek til að
leggja út i óvissuna i leit að
möguleikum. Stefán var einn
þeirra ungu manna sem hvorki
skorti vilja né þrek, og þrátt
fyrir mikla fátækt efnalega var
hann óvenju vel að heiman bú-
inn, hvað andlegt atgerfi snerti.
Þegar athugaður er orðaforði
islenskrar tungu eins og hann
birtist i kvæðum Stefáns G. þá
er full þörf á þvi að staldrað sé
við og spurt. Hvar finnum við i
dag á tslandi tvitugan mann
sem stendur jafnfætis Stefáni i
þekkingu á islensku máli og
beitingu þess, þegar hann
óskólagenginn lagði af stað héð-
an til Ameriku?
Sé þessari spurningu svarað
samviskusamlega þá hygg ég
að mönnum verði ljósara en áð-
ur, að Stefán G. var óvenjulegur
afburöamaður á öllum sviðum,
sem ávaxtaði sinn islenska arf
betur en flestir aðrir. Stephan
G. Stephansson, eins og nafn
hans varö vestan hafs, hann
ruddi sér með hörðum höndum
braut til efnalegs sjálfstæðis.
Varð sjálfkjörinn forsvarsmað-
ur bænda i landnámshéraði sinu
i Albertafylki i Kanada, þar sem
hann var fyrirvinna stórrar fjöl-
skyldu. En þrátt fyrir allt þetta,
sem sýnist vera nóg lifsstarf
flestum mönnum, þá varð
Stephan G. Stephansson einn
hámenntaðasti islendingur sins
tima, og eitt af mestu stórskáld-
um sem okkar land hefur alið.
Samtið hans hér á íslandi veitti
honum enga möguleika til
mennta eða efnalegs sjálfstæðis
sem hugur hans þráði. En þrátt
fyrirþetta gaf hann okkar þjóð i
skáldskap sinum hinn mikla
andlega fjársjóð, sem hvorki
mölur né rið fá grandað. Þekk-
ing Stefáns á sjómennsku þess
tima, þegar lifsbjörg var sótt á
opnum bátum, og sem rekja
verður til unglingsára hans i
Skagafirði, hún vitnar um af-
burða gáfur hans og stálminni.
A lifsbraut i annarri heimsáflu
gleymir hann engu sem islenskt
er, þar kemur allt til skila, sem
ivaf eða umgjörð i kvæðum hans
áratugum eftir að hann verður
að yfirgefa sitt föðurland.
Mér þykir Siguröur Nordal
hafa skrifað um Stephan G.
Stephansson af meiri og dýpri
skilningi heldur en nokkur ann-
ar islenskur skólamaður hefur
gert, sem ég hef lesið ummæli
eftir. Þetta er að sjálfsögðu eðli-
legt sakir hinnar miklu þekk-
ingar Siguröar á verðmæti is-
lenskra bókmennta. En það hef-
ur lika hvarflað að mér, að sinn
þátt i þessum djúpa skilningi
eigi lika saga Jóhannesar fööur
Sigurðar sem braust eins og
Stefán vestur til Ameriku þegar
framtiðarmöguleikar ungs
manns i norðlenskri sveit buðu
ekki upp á tækifæri sem hann
þráði. Jóhannes Norðdal kom
aftur heim sem efnalega sjálf-
stæður maður og flutti lika heim
með sér verkmenningu úr ann-
arri heimsálfu þjóðinni til fram-
gangs. Stefán fluttist ekki aftur
heim, en hann gaf islensku þjóð-
inni ómetanleg andleg verð-
mæti.
Jóhann J.E.Kúld.
Stephan G. Stephansson
Araskip á sfðustu tugum 19. aldar.