Þjóðviljinn - 27.06.1981, Blaðsíða 14

14 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 27.—28. júnl 1981
Helgin 27.—28’. júni 1981 ÞJÓÐVI1.JINN f-i StÐA 15 <
FJÖRTÍU ÁR FRÁ INNRÁS ÞÝSKA HERJA í SOVÉTRÍKIN:
Þýsku herirnir/ sem áð-
ur höfðu vaðið yfir Dan-
mörku og Noreg, Holland
og Belgíu, og Frakkland og
Júgóslavíu, þeir sóttu
hratt fram. Dauði og tor-
tíming sótti heim gífurleg
svæði í vesturhluta rikis-
ins. Mikill hluti sovéska
loftflotans var eyðilagður
á jörðu niðri. Innan fimm
daga höfðu þýsku herirnir
sótt fram í gegnum allan
austurhluta Póllands, sem
Stalín hafði innlimað
1939, og tekið höfuðborg
Hvíta-Rússlands, Minsk.
Þetta var sannkölluð leift-
ursókn. Áttunda júlí voru
Þjóðverjar farnir að gera
að þvi skóna, að „í raun"
væru þeir búnir að vinna
stríðið í Rússlandi.
Harðir
undir tönn
En þrátt fyrir mikiB tjón á
mönnum og hergögnum fyrstu
daga striðsins, og þrátt fyrir
margt það i nýlegri sögu Sov-
etrikjanna sem veikti hernaðar-
mátt Rauöa hersins, reyndist
hann fljótlega miklu harðari und-
ir ttJnn en leiðtogar nasista gerðu
ráð fyrir. Það var barist af hörku
um Smolensk og um Kief — en
þar lenti lika mjög stór sovéskur
her iherkviiseptember og a.m.k.
200 þúsundir manna voru teknir
til fanga eftir þá orrustu eina. Að-
almarkmiö þýsku herjanna i
haust- og vetrarsókninni var
samt Moskva: taka höfuðborgar-
innar átti að verða Rússum það
sálræntog hernaðarlegt áfall sem
þeir gætu ekki náð sðr eftir.
Þjóðverjar komust ótrúlega
nálægt Moskvu þá um veturinn.
Þeir voru komnir norður fyrir
borgina og austur fyrir hana að
sunnan og 20—30 kilómetrar
skildu framsveitir þeirra frá
borginni að vestan i byrjun
desember. En þeir komust aldrei
lengra. Þýskir herfræðingar hafa
lengst af siðan gert sem mest úr
þvi.hveilla vetrarhörkurnar léku
þýska hermenn og skriðdreka.
Það mun að sönnu rétt, að
rússneskur vetur lék Þjóðverja
verr en Rússa. En annaö hefur þó
skipt meira máli. Annarsvegar
það, að rússneska herstjórnin
hafði komist að þvi, aö banda-
menn Þjóðverja, Japanir, ætluðu
ekki að ráðast inn i Siberiu i bili,
og þvi var óhætt að senda úrvals-
sveitir frá Siberiu til aöstoðar
varnarliði Moskvu. I annan stað
börðust Rússar af fádæma garp-
skap. Þeir höfðu fljótlega komist
að þvi, að það var ekki um neina
„venjulega” óvini að ræöa, þar
sem voru t.d. þýskar SS-hersveit-
ir sem fóru um þorp og bæi myrð-
andi og brennandi. Flest tilhlaup
til að reka strið með „riddara-
skap” eins og brá fyrir þegar áð-
ur var sótt austur — 1914 eða 1812,
voru úr sögunni. Striöið viö hervél
nasismans var algjört strið. Og
þaö urðu til frægar hetjusögur i
veruleikanum eins og sagan af
sveit Pamfilofs, 28 mönnum, sem
vörðu veginn til Volokalansk:
þeir eyöulögðu átján skriðdreka
með handsprengjum og bensin-
sprengjum og féllu allir sem
einn: foringinginn kastaöi sér
særöur meö handsprengjur undir
skriödreka og sprengdi hann i loft
upp. Og Þjóðverjar komust ekki
yfir þann veg.
Mikilvæg átök
Seinna um veturinn gat sovéski
herinn sótt fram og hrundið
óvinaher aftur um 100—200 km
frá Moskvu. Enn haföi strlösgæf-
an þó ekki snúist viö. Þjóöverjar
áttu eftir að sækja langt fram inn
suöurhluta landsins og allt inn i
Noröur-Kákasus, þaö var svo
ekki fyrr en næsta vetur, 1942—43,
aö striösgæfan snerist viö hjá
Stalingrad. En orrustan um
Moskvu fyrir fjörutiu árum haföi
gifurlega þýöingu, fyrir Rússa og
svo bandamenn. 1 fyrsta sinn
haföi tekist að sýna fram á að
Fyrir fjörutiu árum, þann 22. júni 1941 hófst innrás
þýskra herja i Sovétrikin. Þar með var hafinn
hrikalegasti og afdrifarikasti kapituli i sögu heims-
styrjaldarinnar siðari.
Þegar
Hitler
til
Moskvu
þýska hervélin var ekki
ósigrandi. Og einmitt strax þá um
haustiö og veturinn kom það i
ljós, hve gifurlega stór hluti
styrjaldarbyrðarinnar lagðist á
herðar Sovétmanna. Fram til 10.
desember 1941 hafði þýski herinn
misst 775 þúsundir manna, eöa
um fjórðung af þvi 3.2 miljón
manna innrásarliði sem af stað
fór i júni. Af þeim voru 200 þúsund
fallnir. Til samanburöar má
nefna, að sigurför Hitlers i vest-
urátt árið 1940 hafði kostað hann
aðeins 156 þúsundir manna, þar
af féllu 30 þúsund, hinir særðust.
Astandið var firnalega alvar-
legt. A þvi landi sem þýskir herir
höföu hertekið i nóvember hafði
sprottiö 38% af öllu korni lands-
manna, 80% af sykrinum, kom
þaðan, þar voru 60—80% nautpen-
ings og svina. Iðnaðurinn dróst
saman um 40—50%. Það var
kannski ekki nema von, að
erlendir fréttamenn i Moskvu
byggjust við hruni og uppgjöf. En
af henni varð ekki.
Þegar allt lék ilyndi: ChurchiII, Averell Harriman, Stalin og Molotof.
Nýjar sveitir aö austan marséra i gegnum Moskvu á leið til vigvallanna
Eftir
r
Arna
Bergmann
Gagnáhlaup
Skæruliðar hengdir i Minsk.
Ekki hörfa, minir menn.
r
Astæður
undanhalds
Seinna meir var margt skrifað
um ástæðurnar fyrir þvi, að Þjóð-
verjar geystust svo fram. Þær
voru vitanlega margar. Þýski
herinn var öflugur og striðs-
reyndari en hinn sovðski, þó til-
tölulega óþreyttur. Hreinsanirnar
1937—38 (sem aö þvi er varðar yf-
irstjórn sovéska hersins voru að
þvi leyti verk þýsku leyniþjónust-
unnar, aö hún hafði komið i gegn-
um .Benes, forseta Tékkósló-
vakíu, fölskum heimildum til
Staljins um sviksemi ýmissa bestu
herforingja Rauða hersins), þess-
ar hreinsanir höfðu mjög veikt
forystulið hins sovéska hers. Það
er ofmælt að Stalin hafi trúað
bókstaflega þeim griðasamningi
sem hann geröi við Hitler 1939, en
hitt er sennilegra, að hann bjóst
ekki við aö þurfa að berjast við
Þjóðverja fyrr en 1942, og féll svo
i erfðasynd margra valdsmanna,
að taka ekki mark á þeim upplýs-
ingum um liösafnað Þjóðverja,
um „Barbarossa-áætlunina” sem
honum bárust úr ýmsum áttum,
m.a. frá fremsta njósnara Rússa,
Richard Sorge i Japan. Þá hafði
einfaldur og sjálfumglaður opin-
ber sovéskur áróður gert sitt til
að skapa falskt sjálfstraust: það
var mjög klifaö á þvi, aö hverri
árás á Sovötrikin myndi hrundið
umsvifalaust, aö bardagarnir
yrðu háðir á óvinalandi — og aö
likindum myndu verkamenn i
heimsvaldasinnuðu riki risa upp
gegn þeim valdhöfum sinum sem
dirfðust að ráöast á „föðurland
sósialismans”. Og aö lokum: enn
voru ekki komin i gagnið þær
flugvélar og þeir skriödrekar
(T-34) sem áttu eftir aö leysa úr-
elt vopnaf hólmiiRauða hernum.
Þjóðin og kerfið
Menn hafa lika spurt: hvers
vegna reyndust Rússar Hitler
miklu harðari undir tönn en aðrir
andstæðingar? Hvers vegna
veittu þeir snarpara viðnám,
hvers vegna gáfust þeir ekki upp
þegar allt að þvi hálf matvæla-
framleiðslan og stór hluti iðnaö-
arins var genginn þeim úr greip-
um? Var þaö hin rússneska
„þjóöarsál” sem stóöst allar
raunir, eða var það sovétskipu-
lagið?
Slikum spurningum verður
seint svarað. Ýmislegt i sovéskri
sögu auðveldaði Þjóðverjum leik-
inn framan af: beiskar minningar
um hreinsanir og mannfreka
samyrkjuherferö leiddi t.d. til
þess aö i ýmsum plássum, eink-
um i Okrainu vestanveröri, var
vinsamlega tekiö á móti þýska
hernum. Það hjálpaði svo til aö
snúa þeim vinskap i hatur flestra,
að þýski nasisminn ætlaði sér
aldrei aö „frelsa” Rússa, þótt
ýmisleg undarleg plön væru rædd
um rússneskt hjáriki Þýskalands
i framtiðinni. Slavar voru að visu
ekki dauöadæmdir i áformum
Hitlers eins og Gyðingar, en þeir
voru „óæöri”, þeir áttu að vera
vinnulýöur, litt menntaður og
kúgaður. Kynþáttastefna Hitlers,
framganga liös hans á hernumdu
svæðunum tryggði þá samstööu I
Sovétrikjunum sem dugði: það
gátu engir góðir kostir fylgt upp-
gjöf, engin málamiðlun, það var
annaöhvort að duga eða drepast.
Sovéskt stjórnkerfi og hagkerfi
er firnalega miðstýrt eins og
menn vita. Af þeirri ofstýringu
stafa mörg mistök og slys á frið-
artima. En sumir gallar i friði,
geta snúist upp i kosti i striði. 1
striði er hvort sem er tekin upp
allsherjarmiöstýring á flestum
sviöum: allt lýtur þörfum hers og
varna. Og þá var kannski auð-
veldara að skipuleggja „algjört
strið” einmitt i Sovétrikjunum,
þar sem óhemjusterk miðstýring
var fyrir. Alexander Werth,
þekktasti striðsfréttaritari Breta
i Moskvu, telur t.d. (i bókinni
sinni Russia at War) að flutning-
ur meira en 1500 meiriháttar iðn-
fyrirtækja frá vesturhluta lands-
ins og austur i úralf jöll eða aust-
ur fyrir þau á timabilinu
júli—nóvember 1941, hafi verið
eitt mesta afrek striðsins og helst
forsenda þess aö Rússar fengu
þraukað. Slikir flutningar voru,
með þversagnarkenndum hætti,
undirbúnir af þvi miðstýrða
offorsi sem einkenndi margar
framkvæmdir fyrstu fimm ára
áætlananna.
Framhald á 16. siðu.
Vörn snúið isókn i desember: Þýsk bilalest, yfirgefin viöKalúga.
Þegar
fyrst
tókst
að
sækja
fram
Brennandi þorp i Hvita-Rússlandi.
Um miðjan september
1941 höfðu þau undur gerst
nokkru fyrir austan
borgina Smolensk, að
Rauða hernum hafði tekist
um stundar sakir að stöðva
framsókn Þjóðverja, og
meira að segja endur-
heimta 150-200 ferkíló-
metra svæði: Þetta voru
merk tíðindi haustið 1941,
því ekki hafði annars-
staðar í Evrópu tekist að
stöðva sókn Þjóðverja þótt
í litlu væri. Um veturinn
tókst svo að endurheimta
úr greipum þýska inn-
rásarhersins veruleg svæði
fyrir vestan Moskvu, og
þar með var fyrsta stóra
strikið dregið yfir stríðs-
reikning Hitlers.
Alexander Werth, striöfrétta-
ritariSunday Times og breska út-
vamsins. BBC. i Moskvu, var
fyrsti breski fréttaritarinn til aö
koma á vettvang (strax annan
júli). Fyrsta ferö hans á vig-
stöðvarnar var einmitt til Jelna
september. Hann sá þorp og bæi i
rústum, t.d. Dorogobúsj, 10
þúsund manna bæ, sem þýskar
flugvélar höfðu eytt með i-
kveikjusprengjum og skothriö og
stráfellt ibúana (þar var enginn
hermaöur fyrir). Þar voru um 100
manns eftir. Eitt pláss i
Vestur-Rússlandi, en eitt af þeim
þúsundum sem voru brunnin til
ösku áður en yfir lauk.
Werth rifjar i ágætri bók sinni,
Russia at War, upp samtal við
ungan’ rússneskan liðsforingja,
sem hefur þá þegar þetta að segja
um áhrif striðsins á þjóöina:
”Þetta er mjög grimmdarlegt
striö. Þú getur ekki imyndaö þér
það hatur sem Þjóöverjar hafa
hrært upp i þjóð okkar. Þú veist
að viö erum meinleysisfólk i
okkur, en ég skal fullvissa þig um
aö þeir hafa gert fólkið okkar að
heiftræknum músjikum — Rauði
herinn er nú fullur af þeim, af
mönnum sem þyrstir i hefnd. Við
liösforingjarnir eigum stundum
fullt i fangi með aö koma i veg
fyrir aö hermenn okkar drepi
þýska fanga, ég veit þeir vilja
ekkert heldur, sérstaklega þegar
þeir hitta fyrir suma af þessum
drembilátu ofstækisfullu nasista-
svinum. Ég hefi aldrei séö annað
eins hatur. Og það er ekki að á-
stæðulausu. Sjáðu þessar borgir
og þessi þorp, sagöi hann og benti
á sólsetrið rautt yfir Smolensk,
hugsaðu um allar þær pyntingar
og niðurlægingu sem þetta fólk
verður að þola. Og ég get ekki
annað en hugsað um konuna mina
og tiu ára gamla dóttur i Khar-
kof....
Auðvitaö, sagöi hann svo, þaö
eru til skæruliöar. Þeir eru a.m.k.
persónuleg lausn fyrir þúsundir
manna þarna fyrir handan (vig-
linuna), þar kemur að fólk þolir
ekki viö lengur. Menn leggjast út i
skógum og vona aö þeir geti
drepiö þýskara einhverntima.
Þetta er oft eins og sjálfsmorö* oft
vita þeir aö fyrr að siöar nást þeir
og veröa þá aö reyna á sér allan
þann skepnuskap sem þýskir geta
fundið upp ...”