Þjóðviljinn - 27.06.1981, Blaðsíða 19

Helgin 27.-28. júni 1981 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 19
Einkablllinn og „þarfir” hans ráöa miklu um skipulagog mannllf I nútlma borgum. Gildir þá einu þö aö
honum fylgi hættur og mengun. Fóikiö veröur aö taka sliku eins og hverju ööru náttúrulögmáli.
Þriggja til sex hæöa blokkir, svokölluö „Funkis”-hús, reist skömmu
eftir siöari heimsstyrjöid. Einkennandi við þennan byggingastil eru
útbyggöar svalir.
unni, og fer hin nýja stefna eins
og eldur i sinu um alla Evrópu,
Bandarikin og Kanada. Voru
Þjóöverjar og Englendingar
fremstir i flokki. Þegar þetta
geröist höfðu arkitektar lengi bú-
iö viö hugmyndafræðilegt svelti.
Byggingalistin haföi staönaö i
ákveönum formum, mismunandi
smekklegum eftirlikingum af
rómverskum og griskum bygg-
ingastil. T.d. þóttu griskar súlur
ómissandi i meiriháttar bygging-
ar en þær voru fjöldaframleiddar.
Arkitektar höföu þvi afar litiö
svigrúm til frjálsrar sköpunar.
Hrifning þeirra af funktionalism-
anum er þess vegna skiljanleg.
Loksins, loksins fengu þeir aö
vinna viö annaö en eftirlikingar
af löngu stöðnuðu listformi. Enda
er þaö eins og viö manninn mælt,
allir ungu arkitektarnir, sem þá
voru, uröu ákafir funktionalistar.
Taliö er að til Sviþjóðar hafi
funktionalisminn komiö árið 1930.
Þá var haldin Stokkhólmssýning-
in svokallaða, þar sem sýndar
voru allar nýjungar á lista- og
menningarsviöinu en sérstaklega
i húsagerðarlist. Um svipað leyti
verður funktionalisminn alþjóö-
legur byggingastill sem enn er
ráðandi um viða veröld.
Allir í gott
húsnœði
En hvernig stóð á þvi aö þessi
byggingastefna „sló svona ræki-
lega i gegn”? Við vorum að minn-
ast á viöhorf og faglegt uppeldi
arkitekta, en fleira kom til. A ár-
unum milli heimsstyrjaldanna
jókst hraöfara iönvæðing á Vest-
urlöndum. Ef við höldum okkur
við Gautaborg er þróunin og
stefnan i húsnæðispólitik i stórum
dráttum á þessa leið:
Með aukinni iön- og tæknivæö-
ingu veröur mikil byggöaröskun.
Fólkið flyst úr sveitunum til borg-
anna þar sem von er um betri af-
komu. Stóru fyrirtækin eins og
Volvo, SKF og skipasmiðastöðv-
arnar auka umsvif sin um allan
helming og skortur verður á
vinnuafli og enn frekar á húsnæöi.
Þaö húsnæöi i gömlu borgarhiut-
unum sem fyrir var, var lélegt og
ónógt og fólk bjó afar þröngt. 73 -
75% fjölskyldna bjó i eins her-
bergja ibúöum og er þess þá aö
gæta aö barnafjöldi var mun
meiri þá en nú. Þaö var þvi mikil
þörf á aö reisa ibúöarhúsnæöi
bæöi fljótt og vel svo aö atvinnu-
vegirnir gætu þrifist. Um sama
leyti (1931) komust socialdemo-
kratar til valda i Sviþjóð og
þeirra stefna var aö allir ættu rétt
á aö búa i heilsusamlegu húsnæöi
á viöráöanlegu veröi. Þá var lika
farið aö huga aö fleiri þörfum
manna en frumþörfunum einum.
„Sól, loft og grasið grænt fyrir
alla”, veröur slagorö og i hús-
byggingum er þess gætt aö ibúö-
irnar séu sem sólrikastar, það sé
auövelt aö þrifa þær, góö hrein-
lætisaðstaða sé i hverri ibúð
o.s.frv. Þvi er lýst yfir að eins
herbergis ibúðir dugi ekki fjöl-
skyldum, og nýju ibúöanormin
gera ráð fyrir einu herbergi fyrir
hverja tvo ibúa.
Lágar blokkir
Vitaskuld hlaut þessi nýja áætl-
un að veröa dýr i framkvæmd og
auk þess setti kreppan strik i
reikninginn. Siöari hluta fjórða
áratugsins kom svo aftur fjör-
kippur i ibúöabyggingar og þá er
farið að reisa 3 - 6 hæöa
blokkir. Um leiö er bannaö aö
byggja sérstaka tegund verka-
mannabústaða, svokölluð „lands-
höföingjahús”, en fyrir þeim var
70 ára hefö. Þetta voru tveggja
hæða timburhús á hlöðnum kjall-
ara, reist fyrir verkamannafjöl-
skyldur.
A striösárunum er svo til ekkert
byggt.en loks þegar striðinu lýk-
ur, hleypur verulegur f jörkippur i
húsbyggingar. Þá er hafist handa
viö framkvæmdir fyrri áætlana
og nýjar gerðar. Opinber stefna i
húsnæðismálum veröur sú aö öll-
um skuli gert kleift aö búa i góðri
ibúð en þá þurfti lika að hafa snör
handtök. Byggingafyrirtæki bæði
i eigu sveitarfélaga ig i einkaeign
spretta upp og hrófla upp ibúöum
á sem ódýrastan hátt, en riki og
sveitarfélög leigja ibúðirnar út.
Formlega séð eru þessar ibúðir
almannaeign, þ.e.a.s. leigurétt-
urinn jafngildir þvi að viökom-
andi megi búa i ibúðinni svo lengi
sem hann vill ef hann greiðir sina
leigu skilvislega.
Brátt kom aö þvi að byggileg
svæöi innan borgarmarkanna
gengu til þurrðar og þá hefst nýr
kapituli i byggingasögu borgar-
innar. Stór bæjarhluti, Kortedala,
er skipulagður frá grunni talsvert
utan viö borgina og var þetta þá
stærsta borgarúthverfi i Sviþjóð.
Þarna voru byggðar á árunum
1952 - 57, 8000 ibúðir. Riflegur
helmingur þeirra var tveggja
herbergja.
Ný stefna
Með Kortedalaáætluninni var
■ hrint i framkvæmd nýrri hug-
mynd um borgir. Úthverfin áttu
að vera tiltölulega sjálfstæöir
byggðakjarnar þar sem öll þjón-
usta skyldi vera innan seilingar.
Sérstök útivistarsvæöi og leik-
svæði voru afmörkuö, göngustig-
ar voru hér og bilastæöi þar. Fyr-
ir öllu hugsuöu arkitektarnir sem
teiknuöu allt saman. Þarna átti
að þrifast fagurt og vel skipulagt
mannlif. (Meira um þaö i næstu
grein).
Og áfram var haldið á sömu
braut. Næst risa hverfin Vástra
Frölunda og Tynnered. 1 þeim
hverfum setja háhýsin mestan
svip á byggðina en nú fór mörg-
um aö þykja nóg um „stórfeng-
leika” þessara byggingafram-
kvæmda. Nokkur umræöa varö
meöal borgarbúa um máliö og
dregin i efa nauösyn þessarar
byggingastefnu. Menn komu ekki
að tómum kofunum hjá tækni- og
ráöamönnum þá fremur en nú.
Þeir dembdu sinum rökum á
færibandi yfir fólk og kaffærðu
allar umræður i krafti þekkingar
sinnar og valds. Auövitaö átti aö
byggja mikiö og stórt og hátt. Þaö
var hagkvæmast og fallegast og
hreinlegast. Reisa mörg þúsund
manna hverfi á örfáum árum til
að taka viö fólkinu sem fluttist til
borgarinnar úr sveitunum og frá
öörum löndum.
Arkitektar hrifnir
Þetta var þróun funktionalism-
ans i byggingalist/byggingaiön-
aöi sem arkitekar voru enn svo
hrifnir af. Arkitektarnir sem
teiknuðu hverfin notuöu hús-
næöisskortinn sem tæki 'til að út-
færa og festa i sessi byggingastil
sem þeir sjálfir voru hrifnir af i
vimu tækniframfaranna en
venjulegu fólki fannst fráhrind-
andi. Þegar hér er komiö sögu er
ennfremur ljóst að i raun er það
tilvist einkabilsins sem ræöur
skiþulagningunni. Hann og þarfir
hans vcrður sá fasti punktur sem
mannlffiö er skipulagt kringum.
Flóknir útreikningar eru gerðir
til að reikna út hvað biiarnir þurfi
mikið pláss, hvað götur og vegir
þoli mikla umferð o.s.frv’.
En þetta var aöeins byrjunin,
ennþá varGautaborg ekkiíogekki
Sviþjóö) komin á fulla ferö. Það
gerist ekki fyrr en uppúr 1960. Þá
litur dagsins ljós langstærsta og
„mikilfenglegasta” (brjálæðis-
legasta segja menn nú) skipu-
lags- og byggingaáætlun sem
gerö hefur veriö i borginni og
raunar gervöllu landinu. Þar er
Angered — Bergum áætlunin
sem fyrst var kynnt opinberlega i
árslok 1962.
Verksmiðju-
framleidd borg
Samkvæmt henni var ætlunin
aö byggja nýja borg frá grunni.
Fyrirmyndin var bygging
borgarinnar Brasilíu nokkru fyri;
en gerö þeirrar borgar olli þvi aö
margir arkitektar og tæknimenn
fengu glýju i augun. Þarna var
fundin lausin á skipulagsmálum i
borgum. Þetta var hiö æski-
legiasta, aö teikna og byggja
heilu borgirnar i einu lagi, gera
ráð fyrir þjónustu viö íbúana,
skólum, dagheimilum, skrif-
stofum o.s.frv. AIR fint og full-
komið og ekkert aö gera annað en
iáta fólkið fiytjast inn. Vitaskuld
glatt og ánægt meö þetta stil-
hreina og „fullkomna” umhverfi.
Þannig átti Angered aö veröa,
Fin og falleg, verksmiðjufram-
leidd borg.
Land keyptá laun
En nú var landrými Gauta-
borgar gengiö til þurröar og úr
vöndu aö ráöa. Aætlanir um An-
gered vorú þær aö þar skyldi risa
um 200 þús. manna borg á jafn-
stóru svæöi og Gautaborg sjálf
stóö á. Þá fór á stúfana með
mestu leynd borgarritarinn þá-
verandi og formaöur húsnæöis-
málanefndar borgarinnar, Tor-
sen Henriksson, og keypti fyrir
hönd borgarinnar 2640 ha land-
svæöi norðaustan viö borgina.
Þetta voru bændabýli sem hann
svo aö segja gabbaöi út úr bænd-
unum fyrir litiö verð. Allt geröist
þetta með afar skjótum hætti.
Það var nauðsynlegt til þess að
veröið ryki ekki upp úr öllu valdi.
Er ekki aö orðlengja þaö aö
áætlunin er kynnt i fjölmiölum
meö pompi og pragt. Allt leit vel
út á pappírunum,en umræöa varö
nánast engin um það hvernig
þessi nýja byggð ætti aö vera og
hvaða markmiöum skyldi keppt
að. Stjórnmálamönnum og tækni-
mönnum fannst þess ekki þurfa*
vandamálin sem væntanlega
kæmu upp myndu veröa tæknileg.
en ekki snerta ipnihald og gæöi
áætlunarinnar.
Þar með fór i gang gifurlega
stór byggingamaskina. Stærðar-
gráðan jókst að mun og var þó
stór fyrir. Nú skyldi útrýma þvi
sem eftir var af slæmu húsnæöi
og byggja nýjar ibúðir fljótt og
ódýrt. Aætlaö var að reisa 1 milj-
ón nýrra ibúöa i Sviþjóö á ára-
tugnum 1960—70. Svo leit einnig
út sem tillit væri tekið til mann-
legra þarfa við skipulagningu
nýju hverfanna. Lögö var áhersla
á þaö aö náttúran héldi sér þar
sem þvi varð viö komiö og lika
var gert ráö fyrir opnum svæöum
inni i hverfunum. Samt var þaö
svo að ýmsar stærðir ákvöröuöust
af þeim vinnuvélum sem unniö
var meö, t.d. er bil á milli húsa
viöa miðaö við breidd bygginga-
krananna.
Byggingamask-
ínan óstöðvandi
En viö margan vanda var aö
etja i framkvæmd Angered-Berg-
um áætlunarinnar. Þetta var
þegar hagvöxturinn var guöinn,
menn trúöu á hann. Hann hlaut aö
aukast endalaust.héldu menn,og
þar með sænsk velferö. Sviar
önnuðu ekki þeim verkum sem
þurfti aö vinna i landinu og þvi
var sótt verkafólk til annarra
landa. Sænskir smalamenn fóru á
þessum árum viöa um Evrópu til
að lokka fólk til Sviþjóöar og
margir hlýddu kallinu. Sérstak-
lega fólk i S-Evrópu þar sem fá-
tækt var mikil. Einn stór galli var
samt á gjöf Njaröar. Ætlun
stjórnmálamanna var að stór
fyrirtæki myndu flytja starfsemi
sina til Angered svo aö stutt yröi
til vinnu; einkum var reiknað meö
aö fá þangað Volvo-verksmiöj-
urnar. Svo fór þó ekki, þvi aö um
svipaö leyti og veriö var aö ganga
frá áætluninni flutti Volvo til
Torslanda sem er i hinum enda
borgarinnar. Forstjórar Volvo
vissu ekkert hvaö var i bigerö hjá
ráöamönnum borgarinnar og þeir
hvorugir um aöra.
Þrátt fyrir marga augljósa
annmarka á áætluninni strax i
upphafi var hafist handa og hvert
hverfið reist á fætur ööru. Þau
eru sex. Hjallbo og Hammar-
kullen voru fullbyggð 1967 og 1968.
Hin fjögur, Eriksbo, Gárdsten,
Rannebergen og Lövgerdet
byggðust á næstu 4—6 árum. Það
varö ljóst þegar 1968 er verið var
að reisa Hammarkullen að ekki
var þörf fyrir allar þessar ibúðir.
Þá var byrjaöur samdráttur i at-
vinnulifinu, skipasmiöastöðv-
arnar voru farnar aö draga
saman seglin i miklum mæli og
sumar búnar aö loka. Hagvöxtur-
inn lét á sér standa. En þaö var
alveg samá, áfram skyldi byggt.
Það var ekki svo auðvelt aö
stoppa þvi aö byggingamaskinan
varð ekki stöövuð svo auðveld-
lega. Verktakar og aörir bygg-
ingaaðilar uröu að fá sitt og auk
þess þurfti að skapa vinnu fyrir
allt þetta fólk sem varö atvinnu-
laust vegna samdráttar i skipa-
smiðunum og fleiri atvinnugrein-
um. Reyndar var fyrir löngu búið
aö endurskoöa fyrstu áætlunina
um mannfjölda á svæöinu og búið
aö minnka hann tifalt, en þaö
dugöi ekki til.
Tómar íbúðir
Nú er svo komið aö 30% Ibúöa i
Angerd standa auðar. Sums
staöar er verið aö reyna að lokka
fólk þangaö nieö þvi aö bjóöa
ibúðirnar á lækkuðu verði i tvö ár.
Gefinn er 60% afsláttur I eitt ár og
40% næsta ár Síðan á aö greiöa
fullt verð. Þetta gildir bara fyrir
nýflutta þangað, hinir sem fyrir
eru fá engan afslátt. Veldur þetta
mikilli óánægju sem von er.
1 næstu grein verður fjallað um
• mannlif i nýju hverfunum, hvaða
vandamál hafa einkum komið
upp og hvaða áætlanir ráðamenn
eru með á prjónunum til úrbóta.
Texti: Helga
Sigurjónsdóttir
Myndir: Leifur
Rögnvaldsson