Þjóðviljinn - 04.09.1982, Qupperneq 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 4.-5. september 1982
bókmcnntir_____________________________
Má maður ekki gera neitt?
Sakleysið, síst
má án þess vera
_________
Árni ly
Bergmann y
skrifar
Tímarit Máls og
menningar hefur tekiö upp
þann sið að láta hvert hefti
f jalla að verulegu leyti um
ákveöið þema. Þetta getur
verið ágætt/ en getur
óneitanlega komið niður á
f jölbreytninni og því hlut-
verki ritsins að kynna
nýjar bókmenntir.
Þriöja hefti þessa árs snýst aö
þrem fimmtu hlutum um ungl-
inga: þar eru unglingaljóö, sem
veröa þvi miður ekki mikið annað
en sakleysisleg dæmi um sjálfs-
tjáningarskólann, sögur eftir
unglinga og ein um ungling, viðtal
um rannsóknir á unglingum i
Reykjavik. Það sem athygli
vekur i þessari syrpu er frásögn
eftir sautján ára stúlku, Védisi,
sem heitir ,,Ég plús unglinga-
heimilið”.
Vandræða
unglingur
Vandræðaunglingur svo-
nefndur segir þar brot úr sögu
sinni: hún fer snemma að drekka
Jón Dan: Viðjar.
Þættir úr þroskasögu
drengs.
Bókaklúbbur Arnar
og Örlygs 1982
Þessi saga greinir frá ferm-
ingarstrák i litlu plássi. Þegar
hún hefst á hann i sálarkreppu út
af þvi aö hann tekur mjög
snemma út kynþroska og er orð-
inn kafloðinn allur. Þessum bráð-
þroska fylgir afar sterkur áhugi á
hinu kyninu blandaður ótta og
feimni og vandræðaskap sem á
sér rætur i miklu sakleysi barns
sem náttúran teymir á eftir sér
full hratt.
Ágúst heitir þessi piltur. Móðir
hans einstæð þarf að flytja úr
plássinu og skilur hann eftir
vetrarlangt i höndum vinkonu
sinnar, fallegrar ekkju um þri-
tugt. Sagan gerist siðan i nokkuð
þröngum farvegi, ibúar plássins
fá þvi aðeins þegnrétt i henni að
þeir komi kynþroskavandræðum
drengsins eitthvaö viö. Og það
verður fljótt augljóst, að ekki
getur öðruvisi farið en að ekkjan
góöa og greinda, Rósa, leggi pilt i
sæng með sér og kenni honum
stafróf ástarinnar.
Misjafnt
Frágangur á persónum og sam-
skiptum þeirra er nokkuð mis-
jafn. Það er ýmislegt laglega gert
þegar lýst er aukapersónum:
jafnöldru drengsins og frænku,
Svövu,og táningaspennu þeirra i
milli, Daviö homma sem allir
vilja hafa á hornum sér i litlu
plássi nema drengurinn (og er
reyndar haglegast farið með
mikið sakleysi drengsins og fá-
fræði ilýsingu á kynnum þeirra).
Lesandinn getur einnig verið vel
sáttur viö lýsinguna á samdrætti
drengsins og Rósu og ótta móöur-
innar einstæöu um hann. En það
er eins og vanti úthald i sög-
una — ótti móöurinnar verður
þreytandi þegar fram i sækir, rétt
eins og t.d. afbrýði Þórðar kenn-
ara i garð Agústs, en hann hefur
einnig hug á Rósu.
Þetta úthaldsleysi bitnar þó
verst á aðalpersónunum, Agústi
og Rósu. Einn veikasti hlekkurinn
verður sjálft sakleysi
Agústs — þaö er heldur reyfara-
legt að þurfa aö trúa þvi, að
strákur i sjávarplássi á sjón-
varpsöld viti ekki hvað um er að
vera þegar honum ris hold eða þá
að honum takist að missa svein-
dóminn i svefni. Ekki sist þegar
drengurinn er annars furöu full-
orðinslegur i tali — eins og þegar
hann segir við keppinaut sinn,
Þórðkennara: „Samband þitt við
Rósu, það skil ég. Áhuga þinn á
skiðaferðum minum, hann skil
ég. Hallærislega afbrýðisemi
þina, hana skil ég”.
Þessi óvissa i lýsingu drengsins
(löngun til að flytja Dafnis til nú-
timans) er tengd ákveðinni óvissu
um tíma sögunnar. Þetta er sjón-
varpstimi þegar ýmislegt er
„æðislegt” og „pungrottur”
hlaupa um garða — en að öðru
leyti er margt i málfari og hug-
blæ, sem minnir á þorpslýsingar
sem miklu eldri eru.
Rósudraumurinn
Og Rósa verður heldur dauf-
leg þegar nær er komið. Þegar
móðir drengsins kemur að sækja
hann kemst hún aö sambandi
þeirra Rósu og er afar reiö vin-
konu sinni eins og nærri má geta.
En Rósa réttlætir sig með þvi, að
hún hafi alið hann upp: „Ég fékk
barn i hendurnar og skila þér
góðu mannsefni”. Lesandinn er
skilinn eftir með hugboð um að
móðirin muni sættast á þetta. En
Jón Dan
þetta uppeldi — íyrir utan kyn-
lifsreynsluna — verður ákaflega
mjóslegið. Eftir stendur, að Rósa
er dagdraumur stráka um að þeir
þurfi ekki að paufast viö kyn-
ferðislega tilraunastarfsemi meö
jafnöldrum sinum heldur komi
fullþroska kona eins og engill og
hold i senn og visi þeim i sælunnar
reit — án þess að nokkur vand-
ræði hljótist af fyrir sjálfa þá.
(Rósa er ólétt, en hún fer burt og
út úr sögu drengsins). Móðirin
mun að likindum fallast á þessi
málalok, ekki sist þegar Rósa
hefur spilað á ótta hennar við
sjálfsfróun, homma eða ótima-
bæra óléttu einhverrar jafnöldru
Gústa: Var ég ekki betri lausn?
Og þaö er séð til þess, aö samúð
lesandans verði hvergi annars-
staðar en hjá þeim Rósu og
Gústa, sem losnaði úr viðjum. Má
i þvi sambandi bera upp spurn-
ingu til umhugsunar á jafnréttis-
tlmum: Ef að dæminu væri snúið
við og þritugur ekkill hefði tekið
að sér i skáldsögu að ala upp
fermingarstúlku, búa verklega
undir kynlifið svo unga dóttur
vinar sins,hvernig hefði mönnum
þá orðið við? Sá höfundur sem
reyndi að gera slikt samband
aðlaðandi hefði verið skorinn,
sviðinn og steiktur. AB
og reykja hass og éta pillur, sam-
búðin við foreldrana er svosem
engin eða verri en það.Védis fer
á unglingahæli, siðan i tilraun
með sjálfstætt lif undir tiltölulega
vægu eftirliti, það gengur allt
brösótt og allir sýnast ráðlausir —
að lokum er stúíkan komin úr
landi og telur sig eiga einhvern
áfanga að baki og geta litið á það
sem liðið er með nokkrum yfir-
burðum. Lesandinn veit þó ekki
við hvers konar framhaldi mætti'
búast, allt er það með gaffli á
sjóinn skrifað.
Það er alvanalegt þegar menn
lesa játningarit að þeir spyrja sig
að einlægni þess sem segir frá. Og
óneitanlega finnst lesandanum
einatt, að sögustúlkan sé i ein-
hverjum feluleik. Hún segir
reyndar á einum stað um dvöl
sina á heimilinu: „Ég var fljót að
læra á þetta unglingaheimilis-
leikrit, fljót að koma mér i viðeig-
andi hlutverk, geta talað hrein-
skilningslega og af sannfæringu
án þess að vera kannski mjög
opin. Það má tala um sumt og
sleppa öðru og segja þannig frá
án þess að vera beint að ljúga”.
Kannski heldur Védis þessum leik
áfram i „bókmenntaleikritinu”,
hver veit? Engu að siður segir
hún nógu margt og hefur þá eðlis-
greind til að bera að lesandinn
festir áhuga viö frásögn hennar.
Eg og hin
Frásögnin er reyndar heldur
dapurleg. Það er margt sem hafa
má að stoðum undir slika stað-
hæfingu. Tökum til dæmis þann
undarlega mun sem er á „mér”
og „hinum” i þessari frásögn.
Eins og svo margir unglingar er
Védis þungt haldin af sjálfsvork-
unn. Hún situr á unglingahælinu
og finnst hún vera einstæðingur
fullkominn og vinirnir eru viös
fjarri og þegar út er komið finnst
henni að öllum sé „nákvæmlega
sama um mig, sama hvort ég
gengi laus eða væri lokuð inni”.
En þegar svo einhver ætlar aö
sýna Védisi i allri vinsemd að hún
sé ekki ein — eins og einn undir-
heimafugl, sem vill ekki að hún
fari sömu leiö og hann sjálfur, þá
setur hún út klærnar: enginn skal
hafa vit fyrir mér! Eða eins og i
frásögninni segir:
„Hvern djöfulinn — af hverju
mátti ég ekki gera neitt? Það var
ekki nóg að félagsmálastofnunin,
unglingaheimilið og foreldrar
minir ætluðu að gera eitthvað úr
mér heldur voru félagar minir
lika staðráðnir i að gera mér að
einhverju sjenii. Til hvers
fjandans var ætlast af mér?”
Unglingurinn sem rétt áðan
kvartaði um einsemd sýnir aö
aðrir eru ekki til fyrir hann — eða
réttara sagt: þeir eru aðeins til að
djamma með, annars eru þeir
bara að flækjast fyrir.
Frelsið
Þarna er komið að þvi sem
ömurlegast er i frelsistali ungl-
ingsins, umkvörtun hans um
frelsisskeröingu, kröfu hans um
að enginn skuli gera til hans
óþægilega kröfu. Frelsið er svo
undarlega tómlegt þegar komið
er ofan i þaö. Það er jafnvel enn
slitnari frasi i játningarriti ungl-
ingsins en i þjóðhátiðarræðum.
Ótrúlegt en satt. Ekki sist vegna
þess, að þaö frelsi „til aö gera
eitthvað” sem hér er á flökti
sýnist einna liklegast til að stefna
beint inn i nýjan þrældóm.
Þrældóm alkóhólsins eða ein-
hvers enn verra fjalls.
Þetta er ekki sagt til að fara
með bölspár um þá stúlku sem
setti saman frásögnina. Heldur er
það haft i huga, að Védis er ein af
mörgum i afar rugluðu liði sem
hefur á mjög ungum aldri komið
sér i einhvern sjálfstortimingar-
ham. Sá hópur er reyndar miklu
stærri en þeir sem beinlinis væru
kallaðir „vandræðaunglingar”.