Þjóðviljinn - 04.09.1982, Blaðsíða 12

12 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 4.-5. september 1982
Thor Vilhjálmsson skrifar:
aö afhjúpa þar?siðar nóttin. Nótt-
in biöur.
1 þessum oröum er ég að hugsa
um leikritiö eftir Eugene O’Neill:
Dagleiðin langa inn i nótt, (Long
day’s journey into night). Það er
klassiskur harmleikur frá þess-
ari öld i svipuöum skilningi og
grisku harmleikirnir. Ég rauf
upprifjun á ánægjuiegri ferð á
sumrinu til þess aö ljúka við aö
reyna að snúa þessu mikla verki
hins ameriska skálds á okkar
tunguíyrir Þjóðleikhúsið.
Og nú er brugðið lit viða á laufi
trjánna, i svalri sóldýrð dagsins,
hin skammlifa prakt haustsins i
vændum, tölum ekki um vetur.
Höldum i sumarið. Og ég leyfi
mér, að setjast aftur i bilinn til
séra Sigurjóns, fararstjóra okkar
og mentors, þessa hvitagaldurs-
unnanda sem kominn er út af
galdrafólkinu i Arnarfirði; þang-
að veröur flestum íslendingum
hugsað þegar talað er um aö
kunna eitthvað fyrir sér i þeirri
skilningu sem við höfum um það
Islendingar að galdra. Hann var
að sýna okkur Einari Braga
undraheim æsku sinnar, sagn-
heim feöra sinna og formæöra, og
var svo lunkinn viö það að við
stóðum á blistri við aö nema fróö-
leikinn eftir árvekni okkar og
mætti.
Og fleira var borið viö i jeppa
prestsins sem var einsog ortur i
styrkar hendur hans til að komast
leiðar sinnar um þetta land. Land
fyrir tröll galdramenn og annaö
huldufólk; ljóðþreyjandi smala
meö dyntótta hjörö og stundum
spaka þegar frelsarinn gefur
veðrið blitt, grös... og það sem er
brýnast, i bili. Land bænda og
fiskimanna sem sátu undir árum
heilu dægrin án þess aö bugast
þegar máttarvöldin æddust, og
afsönnuðu náttúrulögmál, til þess
að eitthvaö væri að éta i kotinu;
og gisl lifsins i kotinu börn kona
kerling kannski karl hefðu eitt-
hvað að seðja hungriö; og þeir
þráuðust viö að fara til helvitis
eöa himins, láta loppuna toga sig
niður á mórautt djúp.
Og fóru stundum niður mörg
skip úr litilli byggö, og allt var i
heljargreipum einsog guð hefði
gefið mannkyn sitt uppá bátinn,
sæti skeytingarlaus á hástóli hins
óræða fjarska meö kaldan fagran
svip eiliföarinnar og segöi: sama
er mér.
Og þó.
Ogþó, þó.
Við vorum ekki bara i þessu
jeppatriói sálusorgarans væna að
spjalla um söguna hér um slóðir,
seilast eftir minnum úr liöinni
sögu og lifga i hug okkar og
myndbinda þvi sem bar fyrir
augu.
Við vorum lika að naga harð-
fisk, eða sæta okkur i munni með
súkkulaöi, anpumpuðu með rús-
inum svo ég hafi fingur á orði frá
Kjarval; anpump hjá honum boð-
aði heldur gott.og ýmislegt eftir
tilefnunum. Og vorum að rifja
upp ýmsa æskudrauma um það
hvernig ætti að leysa einfaldlega
þá fyrirliggjandi þraut að bjarga
mannkyninu.
Ýmislegt reyndist svolitið
flóknara en sýndist þá þegar góð-
ur ásetningur og einlægni áttu að
geta dugað, og dregiö æði langt.
Sumt hefur skekkzt sem átti
ekki að þurfa að snarast né fara
úr skorðum? ef allir leggöu sig
bara nógu vel fram, og slökuöu
ekki á athyglinni i átakinu-, og svo
átti að mega hafa vaktaskipti svo
alltaf væri einhver á vakt til að
varast hætturnar og svara rétt;
og sjá við veörabrigöum, nema
váboðanna og átta sig, og breyta
kúrsinum eftir þvi sem þurfti til
að ná til lands með það sem var
trúað fyrir, fjöregg og annan
farm.
Enn liggur fyrir sama þrautin,
að bjarga mannkyninu. Og þarf
ekki að segja að svo verði alltaf,
bara þetta alltaf endist lengi,
lengi; helzt bara alltaf. Og von-
andi er ennþá til ungt fólk sem
finnst þetta einfalt mál að bjarga,
bara vera nógu einlægur og klár.
Kvæði og kvæðaslitur, visur og
kynni; og allskonar briari i sam-
svörnum félagsskap sem lá viö aö
stundum mætti kalla samfélag
heilagra; og landið minnti hvar-
vetna á að þótt fleiri iönd væru
góö I heiminum vildi enginn okk-
ar selja þetta.hverju sem skratt-
inn kynni að tjalda fyrir sjónir til
ginningar, þá réði hann bara ekk-
ert við þetta.
Ég hef aldrei skilið eins vel
einsog nú i þessari ferð þá sér-
stöku innfjálgi sem fylgir stund-
um þegar talið berst aö Breiöa-
firði, forlyftingarsvipinn sem ég
hef séð og andakt. Og eftir þessa
ferö skil ég lika betur að mörgu
leyti, hvað þetta svið hefur verið
miölægt i örlagasögu okkar þjóð-
ar og menningu.
Þegar Björn Þorsteinsson var
að skrifa um Vestfirðingasögu
eftir Arnór Sigurjónsson og segir
að með þeirri bók hafi eitthvert
sögurikasta timabil á Islandi
eignazt bók sem er þvi samboðin,
þetta nær fram yfir 1540. — þar
notar Björn orö um þetta sviö
sem ég hegg eftir: þar var hin
forna Attika Islands, héruð
sagnasnilldar og yfirgangs ...
Allir vita um mikilvægi þessa
landshluta i fornmenningrsögu
okkar, svið Laxdælu og Eyr-
byggju og svo framvegis, Sturl-
unganna ...
En Björn segir svo i hugleiöing-
unni um Vestfirðingasögu
Arnórs: A siömiðöldum geröist
íslandssagan einkum við Breiða-
fjörðog á Vestfjörðum, þvi að þar
var aðalvettvangur stórhöfðingj-
anna hér á landi, einsog verið hef-
ur viö Faxaflóa siðustu áratugina
og reyndar á þessari öld.
Við Breiðafjörð og á Vestfjörð-
um var geysiiegt rikidæmi þá;
auðmenn og ribbaldar og ofrikis-
kerlingar með ómældan auð á
iandsvisu hafa veriö baöaöar i
ljóma rómantiskra gyllinga; sem
mér skilst á Birni að hvergi sé
betur rakið en i sögu Arnórs; þó
þar gæti kannski nokkuð þess
skálds sem blundaöi i Arnóri sem
var ættlægt Sendlingum, ætt-
mönnum Guðmundar Friðjóns-
sonar, og skemmtilegra sagnöfga,
freistinga sem fylgja þingeyskri
frásagnargáfu. En i rómantiskri
aðdáun á þessum fyrirferðamiklu
einstakiingum, sem sumir hafa
verið kallaöir þjóðhetjur, einsog
Ólöf rika sem var sem duglegust
að drepa Englendinga á Rifi, og
sagði þaö sem allir Islendingar
kunna (held ég enn): eigi skal
gráta Björn bónda heldur safna
liöi, — allt það, — þá gleymist
önnur hliö málsins, og það er
hlutur smælingjanna sem sátu
undir afarkostum hinna miklu
einleikara. Smáfólkið sem þurfti
aö lúta boði þeirra og banni,
hinna glæstu ribbalda, búa við
óseðjandi ágirnd þeirra.
Seinna þegar við förum um
Rauðasand og förum hjá Bæ þar
sem Eggert Hannesson hirðstjóri
bjó, og siðar Guörún dóttir hans
hin rika og áttu allt, þá rifjast upp
og leitar á hugann hve ægilegt
hefur verið að berjast við aö vera
til á þvi svæði sem þetta fólk náði
að kasta skugga eignarhalds sins
yfir.
Þessi hágöfuga heiftarnorn
sem allt átti nema þá sjónina til
að horfa á eignir sinar og hefur þá
bara orðið að láta sér nægja að
þukla það sem hún tók frá fólkinu
fingrum eða hugtöngum, hún
hafði horft á alla afkomendur
sina deyja og bónda sinn úr sára-
sótt, sem þá hefur verið nýmóð-
ins.
Kellingin átti öll amboð i sveit-
inni og lét borga sér af þeim leigu;
pottana til að sjóða matinn i kot-
unum ef einhver var, þá átti hún,
af þeim varð aö borga. Ein leigu-
jörðin var metin til fjögurra kú-
gilda, leigan var fjögur kúgildi.
Og þeir sem ekki gátu borgað
voru umsvifalaust reknir út á guð
og gaddinn, sem þýddi drepstu og
farðu til helvitis.
Vist er efni i mikla harmleiki
stórhuga skáldum að yrkja úr æv-
um þessara drambsömu höfð-
ingja. Og það er eilif saga að
smælingjarnir verða frekar út-
undan sem söguefni, nema þá
með þvi að fremja einhverja
hroðalega og þar meö fróölega
glæpi, eöa verða fyrir nýstárleg-
um áföllum og hörmungum sem
afnema hversdagsleikann i raun-
unum.
Og þó gildir þetta siður á
Islandi en annarsstaðar þvi að
hér hafa smælingjarnir löngum
verið nógu stórir og sterkir i þráa
sinum og þrá til að skrifa sina
eigin sögu, jafnvel skrá drauma
sina. Og hafa lagt höfuðskáldum
til efnivið sem dugði til sigurs á
heimsvisu.
Þegar við nálgumst örlygshöfn
veröur umferöin meiri um veg-
inn, allskonar farartæki og stefna
flest i eina átt þegar komið er i
Patreksfjörð yfir Kleifaheiðina,
út fjöröinn sunnan megin; og
hinumegin blasir viö kaupstaður-
inn Vatneyri þaðan sem einn
fremstu listamanna okkar kem-
ur, Kristján Daviösson listmál-
ari; og eitt helztu ljóðskálda okk-
ar Jón úr Vör.
Allt stefndi þetta liö i veizluna i
örlygshöfn; sjötugsafmæli Gunn-
ars össurarsonar sem ungur ætl-
aði i borgarastyrjöldina á Spáni
til að rétta hlut smælingjanna,
hjálpa mönnum gegn djöflum.
Bjarga mannkyninu. En gerði
það fyrir móður sina að sitja á
sér, og reyna aö þumbast við að
gera þetta sama þótt heima sæti.
Vinur hans Hallgrimur Baldi
fór i þetta strið, kom lifandi heim;
og drukknaði skömmu siðar við
Austfirði á áróðursferð fyrir
Sósialistaflokkinn á litlum báti,
að nudda viö aö bjarga mannkyn-
inu, þrátt fyrir allt.
HELGARSYRPA
Og kemur að þvi seinna.
Þannig lauk siðustu helgar-
syrpu minni. Þá stefndum við
ferðafélagar Einar Bragi skáld,
séra Sigurjón á Kirkjubæjar-
klaustri og ég i sjötugsafmæli
kempunnar Gunnars össurarson-
ar. Þar slitnaöi þráöurinn um
sinn, og skal nú spunninn um
stund að nýju, aö rifja upp ýmis-
legt úr ferð á sumri sem er á
hvörfum.
Ég hvarf um sinn i aðra ferð,
fór niður i djúpin með bandariska
skáldinu Eugene O'Neill myrkv-
aöan heim og magnaöan sem
hann orti upp úr æskuminningum
sinum, þrungið spil,* átök i fjöl-
skyldu þar sem fjórir einstakling-
ar berjast við háska i sjálfum sér
og ógnir; minningar, sársauka nú
og þá, — það sem Einar Bene-
diktsson kallar I kvæðinu um
hvarfséra Odds á Miklabæ: sjálf-
framdar hefndir i sekri lund/saka
er ódæmdar biöa. Við þokuna sem
seitlar yfir höfnina, og upp frá
henni; færir nærstæö hús hvert
frá öðru, gerir friðsamleg timb-
urhús með vinalegum svölum
fyrir framan, eða jafnvel á þrjá
vegu um húsið, aö myrkvuöum
borgarvirkjum fullum af vá og
kannski forynjum,- draugarnir
vaka aftur, eru á ferli umhverfis,
i þér sem ferð um þetta svið,
strjúkast viö þig; þú fálmar leik-
ari sviðs þessa eftir þeim sem
stendur fyrir framan þig, og hönd
þin fer i gegnum hjúp þess, og þú
sérð spennta fingur þina handan
við bakiö á hjaðnandi mynd hins
sem hverfur. —
Þokan sem skelfir og hótar,
þokan sem siöar mildar og friðar
meö þvi að kljúfa vitundina.
Þokulúður frá höfninni þar sem
vitinn vakir einn með kæfðu ljósi
sinu, sem ekkert nær nema inn til
Landsdrama