Þjóðviljinn - 30.10.1982, Blaðsíða 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN | Helgin 30.-31. október 1982
bókmenntir
Á leikfangabílum
yfir brotnar brýr
Einar Már Guðmundsson
Riddarar hringstigans
Almenna bókafclagið 1982.
Sögusviö þessarar fyrstu skáld-
sögu Einars Más er nýtt hverfi í
Reykjavík á þeim tíma þegar höf-
undurinn var strákur á borð við Jó-
hann, sem segir frá, og Óla vin
hans sem er stöðugt ávarpaður eins
og þýðingarmesti hlustandi sögu-
manns í nútímanum. Tíminn er
naumur: sagan gerist mestöll dag-
inn sem Óli á afmæli - með
leikjum og hrekkjum, kökum og
pylsum og kraftasýningu á vegum
frænda í löggunni. Þessi afmælis-
dagur fikrar sig hægt og bítandi inn
í myrkur haustkvöldsins og um leið
magnast háskinn í lífi strákanna,
riddara hringstiganna í fokheldum
húsum. Einhver óútskýranleg
grimrnd eða hætta hafði reyndar
legið í loftinu frá því á fyrstu
olat íöu sögunnar, aó vinurinn Óli
er laminn í hausinn: jxítta er stráka-
veröld, leikveröld, en þar með er
ekki sagt að lífið sé tóm sætsúpa,
öðru nær.
Strákur og sá
fullorðni
Þessi saga lifir eða deyr með því,
hvernig fer um þá aðferð, að láta
fylgjast að tíðindi sem gerast í höfði
stráks og í hans félagsskap og at-
huganir og líkingar sem sá hinn
sami hefur safnaö efni í á full-
orðinsárum. Oft er það svo, að
Einar Már fer með þessa fléttu af
góðum hagleik og hugvitssemi.
Ekki síst er hann í essinu sínu þegar
afmælisdagurinn rennur upp. Eins
og fyrr segir hafði strákunum sinn-
ast út af óútskýranlegu hamars-
höggi. En eins og segir í kaflanum
um blágrænu vatnsbyssuna eru
Árni
Bergmann
skrifar
strákar ekki eins og stjórnmála-
menn sem faðmast og takast í
hendur „meðan þeir í huganum
bíta í jaxlana hvor áöðrum. Nei við
förum bara í bílaleik og keyrum
yfir brýrnar sem brotnað hafa í
milli okkar“. Þarna er Einar Már í
essinu sínu: bílaleikurinn og full-
orðinnahjal um einangrun og firr-
ingu eða þá pólitískt fals smella
saman með ágætum. Annað dæmi
skulum við taka sem gengur í sömu
átt. Jóhann er að velta því fyrir sér
hvernig hann getur komist í afmæl-
ið þrátt fyrir margnefnda misgjörð
með hamri. Og hann ætlar að koma
sér inn í kjallarann til Óla með frið-
samlegum hætti: „Á sama hátt og
Gandhi mun ég sýna heiminum
hryggð mína án þess að ein einasta
rúða brotni“. Sem fyrr: mótþróa án
ofbeldis úr veröld fullorðinna slær
saman við algeng krakkaviðbrögð
við móðgunum.
Ofleikir
En ekki er Einar Már alltaf jafn
öruggur í meðferð þessarar
aðferðar. Stundum hættir honum
til þess að halda of lengi áfram með
vissa hugmynd. Eins og þegar hann
bætir við ofangreindur athuga-
semdir um bílaleik: „Já stundum er
einsog bílaleikur leysi öll vandamál
í sambúð mannanna". Það kemur
líka fyrir, að viðleitnin til að hafa
sem flejst undir í stílnum leiðir höf-
undinn á villigötur. Tökum dæmi
úr lokakaflanum þegar Jón, stór og
sterkur, hefur leikið sögumann
grátt fyrir stríðni:
„En Óli, hrákinn sem Jón hrækti
í auga mitt sem ég hefði kannski átt
að varðveita til að láta efnagreina
hann á tilraunastofu úti í bæ, já
hrákinn skyggir algjörlega á neta-
kúluna sem liggur hér í tveim
pörtum á götunni; já Oli með hráka
í auganu er maður fljótur að
gleyma örlögum náungans"
Þessi málsgrein væru sýnu betri
ef efnagreining á tilraunastofu væri
ekki að drepa því á dreif sem verið
er að segja.
Strœtó á
heimsenda
En að þessum fyrirvörum sleppt-
um stendur það eftir, að Einar Már
hefur komið sér upp hröðum,
knöppum stíl og einatt úrræða-
góðum og á hann margt sameigin-
legt með ljóðum hans:
„Brosmildi svipurinn er í þann
mund að hverfa af skólabörnunum
og skammt í það að öll börn borg-
arinnar fari að ganga fyrir lýsi. Já
bráðum mætast vetrarmorgnarnir í
náttfötum frammí í eldhúsi og stór
matskeið rennur upp í mann.
Sólin trónar í meyjarmerkinu.
Tunglið á leið inní fiskana. Það er
haust og dagurinn feliur með kart-
öflugrösunum inní nóttina og lík-
lega hafa lömbin sem ekki voru
Einar Már Guðmundsson. höfundur Riddara hringstigans.
keyrð inní sláturhús landsins orðið
úti...
Mig laitgar út á götu
Ég vil fylla auða götuna af draumum
mínum.
Ég vil lœðast með veggjum kvöldsins
Ég vil taka strœtó á heimsenda... (bls
112 og 113)
Pœlingar
Þótt höfundur láti lífsreynslu
hinna eldri laumast, læðast og
ryðjast inn í strákaheiminn er hann
heldur spar á skýringar, á það sem
er víst kallað félagslegar pælingar
nú um stundir. Þátturinn af frænd-
anum og félögum hans úr lögregl-
unni, sem skemmta strákum í af-
mælisveislu gæti að vísu bent til
þess, að kraftadýrkun eða karl-
mennskudýrkun sé einn sá þáttur
sem getur valdið miklu um það að
leikir þeirra breytist í grátt gaman
eða endi í skelfingu fyrr en varir.
En það er líka alveg ljóst, að höf-
undur er ekkert fyrir að veifa slík-
um lyklum framan í lesandann -
hann gefur honum nokkuð rúmt
frelsi til að gera það upp við sig
sjálfur hvaða vægi hann vill gefa
slíkum skilningi.
Hér og þar bregður fyrir skyld-
leika þessarar sögu við Kött og mús
eftir Gúnter Grass: Jóhann
ávarpar vin sinn Óla eins og Pilenz
ávarpar Joachim Mahlke, báðar
sögur hefjast á hrekk, sem virðist
ástæðulaus en verður afdrifarík-
ur. I báðum sögunum Jieyrist
endurómur af æfafornu minni: á ég
að gæta bróður míns? Eða: hvernig
hefði ég getað gætt bróður míns?
Sú spurning er reyndar fremur
lágvær f Riddurum hringstigans.
Og saga Einars Más er að því leyti
mjög ólík Ketti og mús, að það er
ekki sá sem ávarpaður er, hér hann
Óli í kjallaranum, sem þurfti að
gæta, sem hrapar úr hringstigan-
um. En hvers vegna er þá Óli
ávarpaður? Svarið gæti verið það,
að Riddarar hringstigans sé upphaf
stærri bálks. Annað sem bendir í
sömu átt er það, að í seinni hluta
bókarinnar stækkar sviðið, nýtt
fólk kemur inn án þess að eiga jafn
brýnt erindi og strákarnir sem fyrir
eru í sögunni - má vera það eigi
eftir að láta meira að sér kveða
síðar. Og vegna þess að strákarnir,
Riddarar hringstigans, eru rétt að
fæðast sem persónur, eru rétt að
greinast í sundur í strákamassanum
og vegna þess hve góð tök Einar
Már hefur oft á að sýna heim
þeirra - þá skal hér að lokum sett
fram fróm og einlæg ósk um að
framhald verði á sögunni og það
heldur fyrr en seinna.
ÁB
Árni Bergmann
skrifar um
leikhús
Leikbrúðuland.
Gípa. Llmskiptingurinn
Púkablístran.
Leikstjóri:
Þórhallur Sigurðsson
Bryndts Gunnarsdóttir, Erna
Guðmarsdóttir, Hallvcif’ Thorlacius
og Hclga StclTcnscn gcrðu brúðurnar
og stjórna þcim, scmja handrit, og
gera leikmyndir.
Um hverja helgi kviknarelsku-
legt líf í kjallara á Fríkirkjuvegin-
um, þar vex sá sproti sem við höf-
um ræktarlegastan eignast af því
mikla og forna tré, leikbrúðulist-
inni. Nú fá þar nýtt líf um hverja
helgi þrjár þjóðsögur sem frum-
sýndar voru á brúðuleikhúshátíð
á Kjarvalsstöðum í sumar og sveifl
Gimbill, móðir og sonur í Umskiptingnum
Þjóðsögur lifna í leikbrúðum
uðu sér síðan til Finnlands við
góðan orðstír.
Það getur liðið talsverður tími
frá því að ein föðurómynd
heimsækir brúðuleikhús með
áhorfanda á „eðlilegum" aldri og
þar til hann kemur næst - um
það leyti sem hann gæti orðið
frambærilegur afi. Og á þessum
tíma hafa vissulega gerst mikil
tíðindi hjá leikbrúðukonum.
Þeim má í skemstu máli lýsa með
því, að frelsi þeirra hefur aukist
að miklum mun. Og með því er
átt við þau tök sem þær hafa náð á
þessari ágætu list og eru þá allir
þættir hafðir í huga. Brúðurnar
sjálfar - gimbillinn káti og um-
skiptingurinn teygjanlegi og
sveigjanlegi, púkinn sem taldi
hárin á gærum séra Sæmundar,
Gfpa sem er komin sem skugga-
mynd að gleypa karl og kerlingu
og kotið með. Stjórn þeirra sem
er örugg, hröð og fumlaus. Leik-
myndir sem nýtast vel. Samspil
við leikara og tónlist.
Að öllu þessu samanlögðu ger- •
ast þau tíðindi, að miðaldra gest-
ur skemmtir sér takk alveg
prýðilega - þótt hann svo ekki
kunni að skipta lofi á milli Þór-
halls, leikstjóra og þeirra Brynd-
ísar, Ernu, Hallveigar og Helgu.
Sagan af Gípu fór kannski full
dauflega af stað, en um þessar
ágætu þjóðsögur gildir allt hið
sama: það þurfti ekki að bíða
eftir þeim, dauðum punktum
hafði verið sópað út í horn og þar
lágu þeirafvelta. Það lífgaði líka
vel upp á sýninguna að beitt var
smekklega ýmsum hugdettum
sem ekki fer mikið fyrir hverri og
einni en finna sér form og hrey-
fingu og stækka brúðulandið og
auka mikið á fjölbreytileik þess
lífs sem þar er lifað. ÁB.
Sérkennileg bók
Fjölfötluð
stúlka rauf
fjötra sína
IÐUNN hefur gefið út bókina Á
leið til annarra manna, undirtitill:
Hvernig fjölfötluð stúlka rauf tján-
ingarfjötra sína. Höfundur er
Trausti Ólafsson kennari. Hann
starfar við Þjálfunarskóla ríkisins
við Kópavogshæli. Þar kynntist
hann Sigríði Osk Jónsdóttur, ungri
stúlku sem var afar mikið fötluð,
var nánast ófær um að tjá sig og
hafði af þeim sökum verið talin
vangefin. Hún hafði verið á hælinu
í sjö ár þegar Trausti kemur til
skjalanna og vill ekki fallast á að
stúlkan sé vangefin. Bókin lýsir
síðan tilraunum hans til að rjúfa
einangrun stúlkunnar, komast í
samband við þær sálargáfur sem
hann taldi sig finna að hún byggi
yfir, eins og kom svo í ljós.
í inngangi kemst höfundur svo
að orði m.a.: „Hér verða ekki
skráðar vísindalegar niðurstöður af
kerfisbundnum rannsóknum á
mannshuganuni og starfi hans.
Þetta er aðeins sagan afþvíhvernig
tókst að ná tengslum við virkan hug
og þroskaða sál í viðjuni ákaflega
fatlaðs líkama. Án nokkurra á-
reiðanlegra kennileita tókst mér
alls óverðugum að rata til móts
við frjóa hugsun og mikla hæfi-
leika fatlaðrar ómálga stúlku
á sautjánda ári".