Þjóðviljinn - 05.03.1983, Blaðsíða 12

12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN . Helgin 5. - 6. mars 1983
sunnudagspistill
Forsætisráðherrann, skáldið
og utanríkisstefnan
Arni
Bergmann
skrifar
Fy.rirjólgaf Matthías
Johannessen út stóra bók
semhann nefnirFélagiorð
og hefur að geyma greinar,
viðtöl og Ijóð. Þar kennir
margragrasa. En fyrsti hluti
bókarinnarfjallarum Bjarna
Benediktsson
forsætisráðherraog leiðtoga
Sjálfstæðisflokksins- þetta
er blanda úr greinum og
viðtölum frá árunum 1967 til
1974. Tilgangur Matthíasar er
augljós: þessi hluti bókarinnar
er lof um Bjarna
Benediktsson og málsvörn
fyrir hann, einkum fyrir stefnu
hans í sjálfstæðismálum
íslendinga. Og þar með fylgir
málsvörn fyrir því hlutverki
sem Bjarni tók að sér-að
gerast einn helsti áhrifamaður
um að ísland gekk í Nató og
að herinn kom aftur 1951.
Eins og jafnan þegar Matthías
Johannessen er hrifinn af
leiðtogum er ekki verið að
klípa utan af staðhæfingum. Á
einum stað segir hann: „Ég
held ekki að á neinn sé hallað,
þótt fullyrt sé að forystumenn
Sjálfstæðisflokksins, Ólafur
Thors og Bjarni
Benediktsson, hafi
ótrauðastir staðið vörðinn og
tryggt algjört sjálfstæði
íslands" (bls. 29-30). Hérer
verið að tala um
lýðveldisstofnunina og
aðdraganda hennar. Síðar
segir: „stefna Bjarna
Benediktssonar í
utanríkismálum hefur reynst
þjóð okkar vel og tryggt henni
það sem er öllu dýrmætast:
Frelsi, lýðræði, sjálfstæði."
Sögu-
skilningur
Samtölin við Bjarna Bene-
diktsson eiga sér stað um þær
mundir sem heimsmynd kalda
stríðsins hefur látið mjög á sjá.
En hún var, eins og menn muna,
fólgin í því, að Nató og þarmeð
aðild íslands að því hernaðar-
bandalagi væri nauðsynleg til að
hefta útþenslustefnu Staiíns sem
tók granna sína í austanverðri álf-
unni undir sitt vald án allrar misk-
unnar. Þeim fræðimönnum og
stjórnmálaskoðurum hafði fjölg-
að verulega, sem minntu á, að
samráðsfundir bandamanna í
Jalta hefðu gert ráð fyrir ein-
hverri slíkri þróun. Auk þess var
minnt á, að á þessum árum höfðu
Vesturveldin mikla yfirburði í
hertækni - á sjó, í lofti og í atóm-
vígbúnaði. Samkvæmt þessu gátu
Sovétríki Stalíns ekki verið í raun
það skrímsli, sem þau voru talin
þegar smalað var í Nató. Enn síð-
ur voru þau háskaleg í stríðslok
um það leyti að Bandaríkjamenn
hófu róður sinn fyrir því að fá
herstöðvar á íslandi til langs
tíma.
Sérstæð
þögn
Það er athyglisvert, að í
viðræðum þeirra Bjarna og Matt-
híasar er aldrei minnst á þessa
hluti. Það er heldur aldrei minnst
á það, að Bandaríkjamenn hafi
beitt íslendinga þrýstingi, eða að
viðskiptahagsmunir hafi ráðið
nokkru um ákvarðanir leiðtoga
Sjálfstæðisflokksins - hvorki þeg-
ar Keflavíkursamningur var á
döfinni né síðar. Er þó Ijóst t.d.
af samantekt Þórs Whiteheads
(„Lýðveldi og herstöðvar",
Skírnir 1976) að áhyggjur af fisk-
„Ekki mundi sonur Benedikts
Sveinssonar hafa búist við að
þurfa að kalla hingað erlent lið „á
friðartímum" til að tryggja sjálf-
stæði okkar, eftir að við vorum
lausir við Dani“. Hann minnir
líka á það, að 1940 - eftir hernám
Danmerkur, er Bjarni enn
þeirrar skoðunar að hlutleysi, sé
eina stefnan sem ísland getur
fylgt. „Hún (hlutleysisstefnan) er
sverð okkar og skjöldur á þessari
skálmöld. Ef frá henni er vikið er
eina stoð okkar úr sögunni“, segir
hann í blaðagrein frá þeim tíma.
Það kemur vel fram í ívitnun-
um af þessu tagi, að herstöðvar á
íslandi eru afar langt frá þeim
hugmyndum um sjálfstætt ísland
sem aldamótamenn, fullveldis-
kynslóð og svo síðar
á framtíðarástand. Á einum stað
minnir hann á að hægt sé að segja
þeim samningi upp og samt að
vera í Nató (bls.21). - Þetta er
reyndar opinber afstaða ýmissa
Framsóknarmanna - en nú er svo
komið að hún þykir bera vott um
sviksemi við vestrænt samstarf. í
framhaldi af þessu er fróðlegt að
skoða frásögn Matthíasar af sam-
tali um hugsanlega aðild íslands
að Efnahagsbandalaginu - sem
fram fór á heimili Bjarna. Þáver-
andi forsætisráðherra telur ber-
sýnilega að það geti verið enn erf-
iðara að komast út úr EBE-
samningi en „varnarsáttmálan-
um“ við Bandaríkin:
„Bjarni benti á að í varnarsátt-
málanum væru margir fyrirvarar
um sérstöðu íslands og fullveldi
Benedikt: „Ekki mundi sonur Benedikts Sveinssonar
hafa búist við þvi að þurfa að kalla hingað erlent
herlið á friðartlmum“...
Bjarni: „Einhver viðstaddra gagnrýndi þessi orð og
taldiþau jafnvel tilfinningasemi“
sölu hafa haft meiri áhrif á valda-
menn Sjálfstæðisflokksins um
það bil sem eftirstríðsstefnan í
utanríkismálum var í mótun en
nokkur rússagrýla.
En sem sagt: á þetta er ekki
minnst í samtölum Bjarna Bene-
diktssonar og Matthíasar. Það er
látið við það sitja að ítreka á-
minningar um „heimsvaldastefnu
kommúnismans". Þeir félagar
hafa bersýnilega svo miklar
mætur á Stalínsþættinum í sög-
uskýringum sínum að annað
kemst ekki að.
Nú vill svo til, að í textanum
má einnig finna vísi að skýringu á
því hvemig á þessu stendur.
Ekki
sjálfsagður
hlutur
Það kemur nefnilega fram, að
því fer fjarri að það hafi verið
sjálfsagður hlutur hjá Bjama
Benediktsssyni, að taka upp her-
stöðvastefnu. Matthías minnir
oftar en ekki á uppeldi Bjarna, á
Benedikt Sveinsson sem var svo
kröfuharður í sjálfstæðismálum
að hann var ósáttur við fullveld-
issáttmálann 1918. Eða eins og
Matthías segir á einum stað:
lýðveldiskynslóð gerðu sér um
framtíðina. Og það er líklega
þessvegna sem það verður í reynd
bannhelgi á því í samskiptum
Matthíasar og Bjama Benedikts-
sonar að minnast á „hversdags-
lega“ hluti, eins og viðskipta-
hagsmuni, ótta við að „styggja
Bandaríkjamenn“ hótanir af
þeirra hálfu, dulbúnarog ódul-
búnar (sbr. grein Þórs Whitehe-
ads). Það er blygðunarefni að
minnast á slíkt. Aðeins ein á-
stæða fyrir því að„okkar einu
stoð“ var hafnað, má koma á dag-
skrá - það er óttinn. Skrímsli
verður að vera. Stalín er nauð-
synlegur til að réttlæta þá banda-
rísku áætlun um ísland sem þegar
var af stað farin fyrir stríðslok
þegar bandamenn vom elsku vin-
ir og bræður gegn Hitler.
Tilfinninga-
semi?
Uppeldi Bjarna Benedikts-
sonar í síðustu kynslóð sjálf-
stæðisbaráttu við Dani mun að
líkindum ráða nokkru um það, að
hann hefur bersýnilega þörf fyrir
að leggja nokkra áherslu á að
herstöðvasamningur við Banda-
ríkin sé neyðarráðstöfun,
skammtímafyrirbæri, ekki ávísun
þess tryggt. Við getum sagt upp
samningnum hvenær sem er,
sagði hann. Þannig á þetta að
vera. Að öðmm kosti höfum við
ekki nógu sterka aðstöðu. Við
megum aldrei láta fullveldið af
hendi. Það verður minnsta kosti
ekki gert meðan ég hef einhver
áhrif. Faðir minn barðist fyrir
sjálfstæði íslands og fullveldi og
ég ætla að standa vörð um hvoru-
tveggja. Ég er hræddur við aðild
að EBE eins og nú er.
Einhver viðstaddra gagnrýndi
þessi orð og taldi þau jafnvel til-
finningasemi.“ (bls. 41).
Pá og nú
Klausa af þessu tagi segir svo-
fellda sögu: Hvað sem um
kynslóð Bjama Benediktssonar
má segja, þá er ljóst, að hún var
heldur treg til að stíga þau skref
sem negldu ísland fast upp við
risaveldi í hertafli. Henni er ó-
rótt, hún hefur þörf fyrir að minna
sjálfa sig á, að hægt sé að losna úr
nauðung aðstæðna. En þegar hún
„hefur ékki lengur áhrif“ svo
orðum Bjarna sé hagrætt, þá
kemur það á daginn sem skáldið
segir: „Sjálfgerðir fjötrar eru
traustastir fjötra“. Nú um stundir
dettur varla nokkrum atkvæða-
Matthías: Ólafur og Bjarni stóðu
vörðinn ótrauðastir...
manni Sjálfstæðisflokksins í hug
að minnast á það - ekki einu sinni
sem möguleika - að herinn
bandaríski gæti farið. Vangavelt-
ur af því tagi sem áðan var getið
(hægt að senda herinn burt en
vera samt í Nató) - líka þær eru
nú taldar varasamar og jafnvel
heigulslegar af þeim sem móta
utanríkispólitísk viðhorf Sjálf-
stæðismanna. Menn þykjast
góðir meðan þeir komast hjá því
að aronskan verði opinber stefna
þess flokks.
Það væri reyndar gaman að
vita hvar sá er nú niðurkominn,
sem taldi það „tilfinningasemi“
hjá Bjarna Benediktssyni að ótt-
ast Efnahagsbandalagið. Skyldi
hann ekki hafa þar verið nær
staddur jafnan sem samið var við
ÍSAL, betlað um fé í flugstöðvar-
byggingu eða eitthvað annað það
gert sem töffarastrákar frjáls-
hyggjunnar telja sér til ágætis -
þessir strákar sem telja þjóðern-
isstefnu ekki aðeins heimskulega
„tilfinningasemi“ heldur systur
sjálfs höfuðandskotans - sósíal-
ismans?
Kynslóðir
Vel á minnst: álhringurinn. í
síðasta hefti tímaritsins Réttur
eru rifjaðar upp umræður um ál-
samninginn á alþingi árið 1966.
Einar Olgeirsson sneri sér þá til
Bjama Benediktssonar og sagði,
að nú þegar væm í Sjálfstæðis-
flokknum menn sem væru miklu
„ógætnari" en hann í viðskiptum
við erlent vald og hér erlent auð-
magn. Eftir svosem tíu ár, sagði
Einar „þá em e.t.v. teknir við í
Sjálfstæðisflokknum menn, sem
eru af þeirri kynslóð sem hefur
ekki samskonar uppeldi og erfð í
sínu blóði og okkar kynslóð hefur
haft, - sem ekki hefur lifað á ís-
landi undir dönsku flaggi, sem
ekki hefur þá tilfinningu fyrir
okkar sjálfstæði sem okkar kyn-
slóð hefur haft, menn sem hugsa
svo að segja alþjóðlega hvað það
snertir að auðmagn sé hlutur sem
sé góður, hvaðan sem auðmagnið
kemur og það sé hégómi að vera
hræddur við slíkt... Og það geta
þá verið slíkir menn sem ekki
hafa þessa erfð í sínu blóði sem
séu teknir við og hafi það voldug-
an bakhjarl hér, þar sem þessi
auðhringur er og máske þá fleiri,
sem væru komnir í hans kjölfar,
að þær hugsanir sem við núna
látum í ljós, finni ekki lengur
hljómgrunn hjá meirihluta þjóð-
arinnar“...
En Bjarni Benediktsson hafði
rétt áður svarað viðvörunum Ein-
ars á þá leið, að íslendingar hefðu
rétt til að taka álverið í sínar
hendur ef þjóðarþörf krefði.
ÁB.