Þjóðviljinn - 05.03.1983, Blaðsíða 17

Hvcriciruðustu urtíð Kurls JKdurx:
Mestur heili í Evrópu
„ÍTIVOIUI llVlli I UTiVj
er hættur ao hugsa
íí
Hliðarspor
Hinn ungi Marx.
Hinn 14. mars n.k. eru hundrað
ár liðin frá því að Karl Marx lést í
Lundúnum. Þjóðviljinn mun
minnast þessarar ártíðar í
nokkrum greinum á næstunni og
hér kemur sú fyrsta. Hún er eftir
Össur Skarphéðinsson og fjallar
um lífsferil Marx
Karl Marx fæddist í þýsku borginni Tríen
árið 1818, einn af níu systkinum sem
foreldrum hans, Henríettu og Friðrik, varð
auðið, þó ekki kæmust nema fjögur á legg.
Foreldrar hans áttu ættir að rekja til strang-
trúaðra gyðinga, en létu skírast til lútersku í
þann mund sem Karl fæddist.
í æsku var Karl litli hændur að Soffíu eldri
systur sinni, en svo virðist sem aldrei
hafi tekist mikið ástrfki með honum og
móður hans. Hins vegar voru Karl og faðir-
inn Friðrik miklir mátar. Friðrik var vfð-
lesinn og vel metinn lögfræðingur og hefur
án efa haft nokkur áhrif á son sinn. Sá sem
átti hins vegar mestan þátt í að ýfa kyrrlátan
huga unglingsins var náinn vinur Marxfjöl-
skyldunnar, barón von Westfalen. Barón-
inn var frjálslyndur skynsemishyggjumaður
sem trúði að menntun og upplýsing gætu í
sameiningu bjargað vonlítilli veröld. Hann
sá mannsefni í hinum unga Marx og lét
ekkert tækifæri ónotað til að eggja hann til
stórræða, bauð honum aðgang að bóka-
safni sínu og ræddi við hann tímunum
saman.
Dóttir
barónsins
Sautján ára var Karl sendur að nema lög
við háskólann í Bonn en eitthvað angraði
huga sveinsins unga. Hann stundaði ekki
námið en ölvaðist þeim mun oftar, steypti
sér í skuldir og orti hin verstu ljóð. Faðir
hans sá að við svo búið mátti ekki standa,
svipti dreng heim og hafði í hyggju að koma
honum til náms í Berlín.
En trauður vildi Karl til Berlínar ganga
að svo stöddu. Á daginn kom að þaulset-
urnar forðum í bókasafni barónsins höfðu
heyjað honum meira en forða dýrmætrar
þekkingar, baróninn átti gullfallega dóttur
að nafni Jenný og nú kom í ljós að mærin
unga hafði tekið herskildi hjarta hins til-
vonandi byltingarmanns. Hann kvaðst ekki
geta hugsað sér að hverfa frá Tríer nema
hann fengi Jennýar.
Á því voru hins vegar annmarkar, hún
var fjórum árum eldri og ættstór, því auk
þess að vera dóttir baróns var hún í móður-
ætt komin af skoskum hert'ogum.
En ástin vann sigur og Karl skundaði létt-
ur í lundu til Berlínar en Jenný sat eftir í
festum. í Berlín lagði hinn ungi stúdent
bjórkrúsina til hliðar og stillti 'ljóðagerð í
hóf, vann sleitulaust að námi og lauk dokt-
orsprófi 1841 með ritgerð um heimspeki
Forn-Grikkja.
/ útlegð
í Berlín hafði Marx gengið til liðs við
róttækar hugmyndir sem höfðu sprottið
meðal stúdenta við Berlínarháskóla í kjöl-
far fyrirlestra heimspekingsins Georgs
Hegels skömmu áður en Karl bar að garði.
Að loknu doktorsprófi hóf hann því skrif
fyrir eitt af málgögnum róttæklinga, Hínar-
tíðindi, sem var gefið út í Köln og varð
ritstjóri þess innan tíu mánaða.
En hörundsár yfirvöld þoldu illa að verða
fyrir hnútasvipu hins unga ofurhuga og að
boði þeirra var blaðinu lokað. Ungu hjónin
fluttust þá til Parísar og Karl gerðist ritstjóri
Þýsk-frönsku árbókanna þar sem mörg
hinna sósíalísku rita hans birtust.
Um stundarsakir var kyrrð í lífi ungu
hjónanna, þeim fæddist dóttir og Karl var
um hríð agndofa yfir þessu litla kraftaverki
sköpunarsögunnar. Hann gaf sér þó tíma til
að sökkva sér niður í þjóðhagfræði og sögu
stjórnarbyltingarinnar miklu í Frakklandi
og hafði tóm til að blanda geði við aðra
hugsuði hinnar ókomnu byltingar á
kaffihúsum Parísarborgar, þeirra á meðal
þýska skáldið Heine og rússneska anark-
istann Bakúnín.
En refsivöndur prússnesku stjórnarinnar
var langur, hún kom því til leiðar að hinir
ungur Tyrkir byltingarinnar voru landrækir
gerðir úr Frakklandi. Karl og Jenný fluttust
þá til Brussel og bjuggu þar um skeið við
kröpp kjör.
Nokkru áður hafði Karl kynnst Friðrik
Engels. Hann fluttist nú einnig til Brussel
og þar tókst með þeim náið samstarf sem
átti eftir að geta af sér margar af perlum
hinnar sósíalísku arfleifðar. Um tíma bjó
Engels í næsta húsi við Jenný og Karl og á
vordögum 1846 sömdu þeir félagarnir
þýsku hugmyndafræðina sem fann þó ekki
útgefanda fyrr en 50 árum síðar.
Fundinn
griðastaður
Samtímis kastaði Marx sér út í hina dag-
legu baráttu, beitti sér fyrir stofnun verka-
lýðsfélaga í Brússel og gerðist félagi í
Kommúnistasambandinu, fyrirrennara
þýska Sósíaldemókrataflokksins.
Kommúnistasambandið varð fyrst slíkra
samtaka til að leggja áherslu á hið alþjóð-
lega eðli verkalýðshreyfingarinnar og hélt
m.a. nokkur alþjóðamót verkamanna í
Lundúnum. Það var að undirlagi þess sem
þeir Marx og Engels sömdu Kommúnistaá-
varpið, sígiit rit sem hefur verið gefið út á
flestar þjóðtungur veraldar.
En nú tók við erfiður tími í lífi Marxfjöl-
skyldunnar. Karl var útlægur ger frá Brús-
sel og fór nú vítt um lönd en hafði jafnan
hratt á hæli sökum ofsókna yfirvalda. Að
lokum bar hann aftur niður í Cologne, þar
sem hann hafði áður ritstýrt Rínartíðind-
um, og endurvakti þau undir heitinu Ný
Rínartíðindi. En eftir að blaðið hafði hvatt
til vopnaðs andófs gegn yfirvöldum var því
lokað og síðasta tölublaðið lét Marx prenta
með rauðu bleki.
Karl Marx 17 ára um sanna hamingju
„Sá sem skapar aðeins fyrir sjálfan sig
getur að vísu orðið frægur vísindamaður,
vitringur ágætur eða prýðilegt skáld, en
hann getur aldrei orðið sannkallað mikil-
menni. Sagan kallar þá stórmenni sem
göfga sjálfa sig um leið og þeir vinna fyrir
almennings heill, reynslan segir þann
mann hamingjusamastan sem gerir flesta
menn hamingjusama; trúarbrögðin sjálf
kenna okkur, að sá sem flestir hafi gert sér
að fyrirmynd hafi fórnað sjálfum sér. Þegar
við höfum valið okkur þann starfa, sem gef-
ur okkur best tækifæri til að starfa fyrir
mannkynið, þá geta byrðarnar ekki beygt
Marx var nú orðinn skelfir illa þokkaðra
yfirvalda hvarvetna og illvært á meginlandi
Evrópu. Um þessar mundir var saman
kominn mikill fjöldi pólitískra útlaga í
Lundúnum og jafnframt þurfti Engels fyrr
en síðar að hverfa til fjölskyldu sinnar sem
átti eignir í Manchester á Englandi. Árið
1849 réð Karl því að flytja ásamt Jenný og
börnum þeirra þremur til Lundúna. Þar
bjuggu þau alla tíð síðan og þar átti Karl
eftir að skrifa höfuðrit sitt og hinnar sósíal-
ísku hreyfingar, Auðmagnið.
Við
knappan kost
íLundúnum
í Englandi bjuggu þau við mikla fátækt.
Börnunum fjölgaði og Karl reyndi að seðja
svanga munna með því að selja blöðum og
tímaritum greinar sínar, um tíma var hann
Evrópufréttaritari New York Daily Tri-
bune, sem var víðlesið blað í Ameríku á
þeim tíma. En allt kom fyrir ekki, tekjurnar
hrukku ekki fyrir útgjöldunum og honum
uxu skuldir.
í bréfi frá Jenný hefur varðveist ömur-
leg lýsing á því hvernig kröfuharðir skuld-
heimtumenn létu greipar sópa um eigur
þeirra, og hrifsuðu meira að segja vöggu
nýfæddrar dóttur og létu að því búnu varpa
fjölskyldunni á dyr við fagnaðarlæti aðvíf-
andi götulýðs.
Þau neyddust til að flytjast til Sóhó þar
sem þau bjuggu ásamt fimm börnum í hrak-
legri tveggja herbergja fbúð. Karl var ævin-
lega mjög elskur að börnum sínum og í
skýrslu frá njósnurum prússnesku stjórnar-
innar, sem höfðu strangar gætur á Karli í
Lundúnum, hefur eftirfarandi vitnisburður
geymst: „Þrátt fyrir friðlaust eðli og úfið
skap er Marx öllum mönnum mildari og
nærgætnari sem eiginmaður og faðir“. Hon-
um var því mikill harmur kveðinn þegar
þrjú börn hans dóu meðan á Sóhó dvölinni
stóð, eitt þeirra Edgar, uppáhald hans og
yndi, sem Karl kallaði ævinlega Mouche
(litla flugan). Þegar hann var jarðsettur
þurfti að aftra Marx með valdi frá því að
kasta sér ofan í gröfina.
Engels -
vinur í nauð
okkur, þá njótum við ekki fátæklegrar, tak-
markaðrar, sérgóörar gleði, heldur tilheyrir
hamingja okkar fjöldanum, verk okkar lifa í
kyrrþey, en ávallt virk, og glóandi heit tár
göfugra manna munu væta ösku okkar.“
Úr ritgerð sautján ára gamals mennta-
skólanema í Trier, Karls Marx, um efnið „At-
hugasemdir unglings í tilefni starfsvals".
Svo þröngt var stundum í búi, að eitt
sinn þurfti Karl að veðsetja frakkann sinn
tvívegis sama veturinn, til að geta keypt
mat ofaní angana sína í Sóhó. Um tíma
ákvað hann að gefa fræðistörfin upp á bát-
inn og freistaði þess að fá vinnu sem skrif-
stofumaður hjá bresku járnbrautunum, en
sökum illlæsilegrar skriftar hreppti hann
ekki starfann. Hann hugleiddi jafnframt að
flytjast búferlum til Ameríku en tókst ekki
að afla farareyris. Honum var ókunnugt um
að breska ríkisstjórnin styrkti pólitíska út-
laga til slíkra ferða!
Þegar allt var í óefni komið gerðist Eng-
els bjargvættur fjölskyldunnar. í Brússel
hafði Karl reynst vini sínum vel, og Engels
endurgalt það ríkulega síðar. Eftir komuna
til Englands hafði hann tekið upp störf hjá
föður sínum sem átti verksmiðju í Manc-
hester, og sendi oft drjúgan hlut af launum
sínum til Karls og Jennýjar.Síðar erfði Eng-
els eignir föður síns og árið 1869 leysti hann
mestan vanda Marx með því að borga upp
allar skuldir hans og stofna lítinn sjóð sem
borgaði honum árlegan lífeyri. Um svipað
leyti tæmdist þeim arfur og gátu að lokum
keypt sér ágætis hús í Kentish Town í Lund-
únum.
Engels, og síðar börn Marx, gátu þess
hversu mikið ástríki var með Karli og Jenný
En fátæktin fór illa með barónsdóttur-
ina, hún var Iangtímum saman veik og
skömmu eftir að til Englands kom virðist
sem Karl hafi átt skammvinnt ástarævintýri
með vinnukonunni Helenu Demuth, sem
fylgdi þeim frá Þýskalandi og dvaldi með
þeim alla tíð. Þeim fæddist sonurinn Friðrik
sem var komið í fóstur strax eftir fæðingu.
Engels gekkst við faðerninu til að aftra
ósköpum á heimilinu, og þess er getið í
heimildum að drengurinn Friðrik hafi ekki
stigið inná heimili Marxanna fyrr en að
bæði Jenný og Karli látnum.
Hann varð síðar náinn vinur Elenóru
yngstu dóttur Karls. Hið raunverulega fað-
erni pilts kom ekki í lj ós, fyrr en Engels á
dánarbeði trúði Elenóru fyrir því, svo hon-
um yrði ekki álasað fyrir að hafa vanrækt
son sinn. Elenóru varð þetta talsvert áfall,
ekki sökum þess að faðirinn sem hún elsk-
aði hafði reynst móður hennar ótrúr, held-
ur vegna þess hversu illa henni þótti Karli
hafa farist við son sinn.
/ British
Museum
Þó Karl Marx væri til dauðadags sívirkur
í dægurbaráttu hinna alþjóðlegu öreiga-
samtaka tóku hagfræðirannsóknir upp
mestan tíma hans eftir að til Englands kom.
Honum auðnaðist að fá aðgang að British
Museum og þar sat hann dögum saman og
las allt tiltækt um hagfræðileg efni og lét
ekki staðnæmast við útgefin rit, heldur
hljóp við fót gegnum hrannir af óbirtum
hagfræðiskýrslum breska heimsveldisins.
Er yfir lauk vissi hann meir um sögu bresku
hagfræðinnar en flestir hinna merkustu
fræðimanna við háskóla heimsins.
Á meðan Marx bjó í Sóhó var skammt að
fara yfir á British Museum, þar sem hann
sat ævinlega við borð númer sjö í sama
lestrarsalnum og Lenín átti síðar eftir að
nota við aðdrætti í eitt merkasta rit sitt,
Heimsvaldastefnuna. Innan kyrrlátra múra
safnsins lagði Marx drögin að viðamesta
verki sínu, Auðmagninu - Das Kapital - þar
sem hreyfilögmál hinnar kapítalísku ver-
aldar eru skilgreind svo snilldarlega að ritið
hefur æ síðan verið burðarásinn í vísinda-
legri kenningu hinnar sósíalísku hreyfingar.
Fyrsta bindið birtist á þýsku 1867. En
Karli vannst ekki líf til að sjá um útgáfu
annars og þriðja bindisins, sem Engels ann-
aðist 1885 og 1894. Að Engels látnum tók
Karl Kautský, einn af helstu fræðimönnum
þýsku sósíaldemókratanna, við arfleifð
Marx og það var Kautský sem ritstýrði
Kenningum um gildisaukann sem stundum
var nefnt fjórða bindi Auðmagnsins. Til
aðstoðar Kautský var um skamma hríð ung
stúlka, sem síðar átti eftir að verða mikil-
hæfur byltingarleiðtogi, deila bæði við Len-
ín og Bernstein erkikrata og hafa betur
gegn báðum, og bæta meir við þekkingu
okkar á pólitísku hagfræðinni en nokkur
annar sporgengla Marx, áður en byssu-
skefti í höndum þýsks hermanns molaði á
henni höfuðkúpuna: Rósa Lúxembúrg.
Hratt
lifaðir dagar
Marx var áhlaupamaður til verka, vann
yfirleitt í þungum skorpum og skeytti þá lítt
um mat og drykk. I merkilegri skýrslu
prússnesks njósnara sem komst í vinfengi
við Marx og fyrr er vitnað til, er þess getið
með svofelldum orðum: „Þó Marx sé stund-
um iðjulaus svo dögum skiptir, þá vinnur
hann af hlífðarlausri elju þegar mikið liggur
við, án þess að sýna nokkur merki um
þreytu. Hann sofnar þá hvorki né vaknar á
eðlilegum tímum, vakir oft heilu næturnar
og leggur sig kannski um hádegið, ótrufl-
aður af erli barna og gesta“.
Taugakerfi hugsuðarins virðist þó hafa
staðist vel spennu hratt lifaðra daga, amk.
gaf hann sér góðan tíma til að slappa af með
vinum sínum, og eyddi löngum tíma í göng-
uferðir útí náttúrunni, einn eða með börn-
um sínum og vinum.
Frá háskólaárum sínum þótti honum sop-
inn góður og hafði dálæti á að sitja á krám
við skeggræður um pólitík með krús af bjór.
Stundum lenti hann á því einsog aðrir dauð-
legir. Meðan Engels bjó í Manchester kom
hann oft til Lundúna í heimsókn og dró þá
stundum vin sinn á kráarrölt. Eftir eitt slíkt
skrifaði hann Jenný bréf og baðst afsökun-
ar á að hafa dregið Karl með sér útí nóttina,.
en fékk ekkert svar. Jenný var æf, því Karl
var rúmfastur nokkra daga á eftir að ná sér
eftir næturævintýri þeirra félaganna.
Öðru sinni var Marx á flandri með
tveimur þýskum útlögum, Edgar Bauer og
Helgin 5. - 6. mars 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 17
16 SÍÐA
- ÞJÓÐVILJINN Helgin 5.
WilliamT-iebknecht, sem síðar varð einn af
helstu leiðtogum þýsku sósíaldemókrat-
anna. Eftir að hafa komið við á hverri ein-
ustu krá á Tottenham Court Road, átján
talsins, var þeim loks fleygt út af þeirri
síðustu. Ekki minnkuðu gleðilæti byltingar-
mannanna við það, þeir tóku til óspilltra
málanna við að brjóta götuljósin umhverfis
og þegar Iögreglumaður kom aðvífandi var
það einungis ýtarleg þekking Marx á öng-
strætum Lundúna sem forðaði þeim frá því
að lenda í steininum.
Auk þessa var Marx mikill reykinga-
maður og svældi gríðarlega vindla af miklu
kappi. Því er lýst á dramatískan hátt í fyrr-
nefndri njósnaskýrslu: „Þegar komið er
inní herbergi Marx gýs á móti mökkur svo
stækur að það er líkt og maður sé að fálma
sig um reykhús, tárin spretta fram, en loks-
ins venjast augun þokunni og taka að grilla
útlínur stöku hluta“.
Upplyfting
Karl lagði áherslu á að sinna börnum sín-
um sem best og lét þess einhverju sinni
getið, að besta skemmtan sín væri að fara í
riddaraleik með barn á öxlum sér.
Um helgar var sunnudagsmatnum yfir-
leitt pakkað niður í nestiskörfu og fjöl-
skyldan hélt ásamt vinum sínum út fyrir
borgina. William Liebknect hefur lýst því
svo í bók sinni Minningar af Marx: „Sunnu-
dagur á Hampstead Heath var hápunktur
vikunnar. Börnin hlökkuðu til alla vikuna
og meira að segja við hin fullorðnu vorum
full eftirvæntingar. Hersingin lagði yfirleitt
af stað um ellefu leytið, ég leiddi hópinn
ásamt stúlkunum tveimur og aftan við okk-
ur voru svo oftast einhverjir vinir. Þarnæst
komu.svo Marx og kona hans, oft ásamt
gestum sem þurfti að sinna sérstaklega.
Síðust var svo hin trygglynda Lenchen (He-
lena Demuth). Þegar komið var útá heiðina
völdum við okkur stað af stakri nákvæmni,
þar þurfti bæði að vera hægt að slá tjöldum
en jafnframt stutt í te og bjór.. .Eftir að hafa
etið og drukkið fylli sína fann fólk sér þægi-
legan stað, sumir fengu sér blund, aðrir lásu
helgarblöðin og skeggræddu stjórnmál
meðan börnin fóru í feluleik í kjarrinu. En
þetta indæla hóglífi þurfti að krydda svolít-
illi tilbreytingu svo við skipulögðum kapp -
hlaup,áflog eða hnullungavarp,ellegarfór-
um í einhverjar aðrar íþróttir.. Við vorum
aldrei hnuggin þó rik ástæða væri til, heldur
full af óstöðvandi kátínu. Örvænting út-
lagans var ekki til fyrir okkur...“
Dauðinn
i Kentish Town
Marx var annálað glæsimenni allt sitt líf
og framá sextugsaldur var honum lýst sem
sterklegum, ótömdum manni með „brún
augu sem glitruðu af gáfum“. Óreglulegt
líferni, óhófleg neysla tóbaks og áfengis á
stundum settu að lokum mark sitt á hann.
Hann átti við heilsuleysi að stríða síðustu ár
ævi sinnar og læknar skipuðu honum að
borða betur og vinna ekki meir en fjóra
tíma á dag. En Marx sinnti því lítt. Hann
átti enn eftir að senda frá sér hin merkustu
rit og í ofanálg hóf hann að læra rússnesku,
líkt og hann fyndi á sér hvar öreigarnir
myndu fyrst brjóta af sér hlekkina til að
byggja nýja veröld þar sem arðrán manns á
manni var ekki lengur til.
Jenný var nú orðin mjög veik og lagðist
að lokum rúmföst með krabbamein í lifur.
Veikindi hennar lögðust þungt á Marx.
Hann hafði elskað Jenný frá því hann var
táningur, frá því hún kastaði frá sér fjár-
hagslegri velsæld barónsfjölskyldunnar til
að deila blíðu og stríðu með hinum land-
flótta ofurhuga. Þó á ýmsu hefði gengið
voru hamingjustundirnar einatt margar og
fjölmargar samtímaheimildir bera því vitni
hversu samrýnd þau voru. Elenóra skrifaði
síðar: „Þetta voru hræðilegir dagar...Þau
sem voru svo háð hvort öðru, sem lifðu
nánast eina og sama lífinu, gátu ekki einu
sinni legið í sama herberginu.“
Þegar Jenný dó í desember 1881 var það
Karli feikilegt áfall. Hann komst ekki til
jarðarfararinnar þar sem Engels flutti
stutta útfararræðu og sagði meðal annars að
með láti Jennýjarhefði Karl Uka týnt lífinu.
Heilsu Marx hrakaði nú mjög og ári síðar
varð hann fyrir enn öðru áfallinu, þegar
elsta dóttir hans, sem einnig hét Jenný, dó.
Aftur var það Engels sem skrifaði minning-
arorð. Marx var nú ekki svipur hjá sjón.
Skömmu eftir hádegið 14. mars 1883 leit
Engels við hjá honum og var vísað upp í
herbergið þar sem Marx sat í hægindastól
og svaraði ekki ávarpi vinar síns. Hann var
dáinn.
„Mestur heili í Evrópu er hættur að
hugsa“, skrifaði Engels í bréfi til Lieb-
knechts.
-ÖS.
- 6. mars 1983
Hraustlegur, ótaminn með „brún augu sem geisluðu af gáfum“.
Marx 1861.
Lára og Elenóra, dætur Marx. Elenóra
var ábcrandi í samtökum enskra sósfal-
ista um aldamótin. Báðar féllu að lokum
fyrir eigin hendi.
Jenný von Westphalen, barónsdóttirin sem átti eftir að kasta frá sér
Qárhagslegri velsæld fyrir hinn landflótta ofurhuga.
Friðrik Engels ásamt Marx-
fjölskyldunni. Jenný situr fyrir framan
Karl, eiginmann sinn. Við hlið hennar
eru dæturnar, Elcnóra og Lára. Myndin
er tekin 1864.
Karl Marx ásamt uppáhaldsdóttur
sinni, Jenný. Tveim mánuðum eftir lát
hennar lést Karl einnig.