Þjóðviljinn - 21.01.1984, Blaðsíða 12

jc r ><i" - wöuvi; ^
12 SIÐA - ÞJÖÐVILJINN Helgin 21.-22. januar 1984
í umræðu á Alþingi kvaðst
menntamálaráðherra fylgjandi því
að þekkingarmarkmið - þekking á
staðreyndum - skipuðu öndvegi í
sögukennslu í grunnskóla. Undir
þessa skoðun geta sjálfsagt flestir
tekið; en um leið vaknar sú spurn-
ing hvaða staðreyndir eigi að kom-
ast í tölu útvalinna og hvernig eigi
að fara með þær í kennslunni að
öðru leyti. Sé í námsskrá kveðið á
um meginviðfangsefni í náminu,
e.k. efnislega beinagrind, kemurtil
kasta námsefnishöfunda að klæða
beinagrindina einhverju holdi.
Þetta þýðir m.ö.o. að úr því ótil-
tekna magni staðreynda sem höf-
undar kunna að eiga aðgang að,
verða þeir að velja svolítið brota-
brot. Slíkt úrval felur óhjákvæmi-
lega í sér ákveðið viðhorf til þess
hvað sé mikilvægt eða viðeigandi
að börn og unglingar tileinki sér úr
hinum ópersónulega minninga-
sjóði sem orðið hefur til í sögunnar
rás. Námsefnishöfundar komast
varla hjá því að mynda sér ein-
hverja skoðun á því hvernig sögu-
leg þekking er meðhöndluð utan
veggja skólans og hvernig fara eigi
að því að veita skólanemendum
notadrjúga hlutdeild í henni.
Fortíð í framtíð
Um eðli sögulegs áhuga og gildi
sögulegrar þekkingar má verða
nokkurs vísari af því að hugleiða
hvernig háttað er umgengni manna
Ný heimsmynd hefur verið í mótun síðasta aldarfjórðung
sagnfræðinnar auðkennst af því að
ný kennileg sjónarmið hafa rutt sér
til rúms og vakið margvíslegar
spurningar um menningu og sam-
félagshætti fyrri ti'ma - spurningar
sem sagnfræðingar hirtu áður
fremur lítið um. A 19. öld beindist
forvitni þeirra lengstum eindregið
að hinu opinbera, pólitíska sviði
mannlífsins, einkum stjórnar-,
hernaðar- og viðskiptaathöfnum.
Bakgrunnurinn var þjóðernis-
hyggjan sem óx mjög fiskur um
hryggá þessuskeiði; stjórnmála-
átök snerust líka að miklu leyti
um þjóðernisleg stefnumið. Leiddi
þetta til umturnunar á hinu pólit-
íska landakorti Evrópu á grund-
velli þjóðríkjahugmyndarinnar og
vaxandi samkeppni gróinna stór-
velda um yfirráð yfir landsvæðum
„handan hafsins“. Þessar kringum-
stæður gáfu evrópskum sagnfræð-
ingum sérstaka hvöt til þess að
kanna sögulegar heimildir um pól-
itíska og menningarlega „forsögu"
þjóðanna. Með rannsóknum sín-
um lögðu þeir stjórnmálamönnum
(voru reyndar oft sjálfir fyrirliðar í
i stjórnmálabaráttunni) röksemdir
til styrktar þjóðernismálstaðnum.
Sem kunnugt er hafa önnur pól-
itísk úrlausnarefni færst efst á blað-
ið á síðustu áratugum. Þau eru ná-
tengd því að heimurinn er orðinn
samskiptaheild hátt á annað
hundrað fullvalda ríkja sem eru
ekki aðeins afar ólík að stjórnarfari
og menningu heldur einnig mjög
Islandssaga í grunnskóla
við fortíðina. í því sambandi er rétt
að gera nokkurn greinarmun á al-
menningi og forsvarsmönnum hans
annars vegar og sagnfræðingum
sem hafa atvinnu af því að „um-
gangast fortíðina“.
Það sýnist ekki umdeilanlegt að
menn hafa upp og ofan þörf fyrir að
skýra fyrir sér og skilgreina hið
liðna. Skilningur á fortíðinni er
ótvírætt veigamikil uppistaða í
sjálfsskilningi einstaklinga og hópa-
- í lífsviðhorfi hverrar kynslóðar.
Um leið er auðsætt að þessi skiln-
ingsþörf sprettur ekki svo mjög af
umhyggju fyrir gengnum kynslóð-
um sem þeim er lifa og starfa á
hverjum tíma. Með öðrum orðum,
fortíðin er til fyrir lifendur en ekki
dauða! Þetta þýðir jafnframt að
menn eru í fyllsta máta virkir í af-
stöðu sinni til hins liðna. Megi tala
um fortíðina í vissum skilningi sem
sjóð þekkingar, þá er hitt víst að
hver kynslóð ávaxtar hann á sinn
hátt, viðheldur og eykur við á-
kveðna hluta hans en lætur aðra
liggja í láginni eða jafnvel falla í
gleymsku. Þannig fer því fjarri að
söguleg þekking sé eitthvert hlut-
gert fyrirbæri: hver kynslóð gæðir
hana lífi, býr til sinn eigin minn-
ingasjóð eftir aðstæðum sínum og
stefnumiðum. Það er þver-
sagnakennt en þó ekki tómar ýkjur
þegar sagt er að fortíðin lifi fyrst og
fremst í framtíðarsýn hverrar kyn-
slóðar eða hvers þjóðfélagshóps.
Afstœði
söguþekkingar
Ekki eru vandfundin dæmi úr
sögu okkar íslendinga, er sýna
ámóta umgengnishætti við fortíð-
ina og lýst er að framan. Tökum til
dæmis 19. öldina. Það er alkunnugt
hve Fjölnismenn greindi mjög á við
Jón Sigurðsson og liðsmenn hans
um æskilega þróun íslensks þjóðfé-
lags. Eftir framtíðarsýninni fór að
miklu leyti áhersla þeirra og rækt
við einstök tímabil og atburði ís-
landssögunnar. í samræmi við
rómantískan málstað sinn héldu
Fjölnismenn þannig hátt á loft
minningu „fornaldarhetjanna
góðu“. „Söguöldin" var það tíma-
bil sem skipti þá mestu máli; hún
var þeim tákn þeirrar mannshug-
sjónar og þeirrar þjóðfélagsmynd-
ar sem þeir vildu sjá rætast í samtíð
sinni. Þessi fortíðarskilningur
fullnægði ekki málstað Jóns Sig-
urðssonar. Um leið og hann bar
fram sjálfræðiskröfur á hendur
Dönum á grundvelli sögulegs rétt-
ar, beindist athyglin sérstaklega að
samskiptum íslendinga á umliðn-
um öldum við Norðmenn og Dani.
Krafan um endurheimt þjóðrétt-
inda var rökstudd með ákveðinni
túlkun á réttindum og skyldum ís-
lendinga skv. Gamla sáttmála og
erfðahyllingunni 1662. Ýtarleg
þekking á atburðum er tengdust
þessum gerðum, varð þannig lykil-
atriði í sjálfstæðisbaráttu 19. aldar.
Eftir að sigur var unninn í þeirri
baráttu og Islendingar voru orðnir
óháðir Dönum í stjórnarfarslegum
efnum, hljóðnaði eðlilega mjög um
þessa atburði. En um skilning 19.
aldar manna á þeim gildir hið sama
og um fornaldarhetjur Fjölnis-
manna, að hann dró dám af mál-
staðnum.
Þessi dæmi sýna að raunvirk
söguþekking á hverjum tíma - þær
fortíðarminningar sem haldið er á
loft af hverri kynslóð - er harla
breytileg „stærð“. Hver kynslóð
helgar sér eftirlætistímabil og -at-
burði úr þjóðarsögunni, dregur
fram sögulegar staðreyndir sem
voru ef til vill lítt í hávegum hafðar
fyrir, tengir þær saman og túlkar í
samræmi við stefnur og strauma
samtímans. Þannig reynist fortíðin
mönnum notadrjúg í þjóðmálabar-
áttunni. Frá þessu sjónarmiði séð
fer því fjarri að sögulegar stað-
reyndir séu einhver fyrirfram gefin
stærð. Á líkingamáli mætti segja að
þær blundi í sjóði minninga en
vakni því aðeins til lífsins að ein-
hverjir leiti á vit þeirra í ákveðnum
tilgangi, með ákveðnar spurningar
í kollinum. Við þetta bætist að
sömu staðreyndir verða mönnum
einatt efni til mismunandi túlkana
vegna þess að sjónarhorn athug-
endanna og samfélagssýn eru ekki
aðeins breytileg eftir kynslóðum,
heldur einnig eftir hópum manna
af sömu kynslóð. Þetta almenna af-
stæði sögulegra fyrirbæra veldur
því að menn verða seint á eitt sáttir
um hinn svonefnda sögulega veru-
leika.
Sagnfrœðileg
aðferð
Arnór Hannibalsson benti rétti-
Loftur
Guttormsson
skrifar
Athuga-
semdir við
dagblaðs-
umrœðu
Síðari
hluti (2)
lega á að sagnfræðingar eru ekki
hafnir yfir þessi afstæðissjónarmið.
Þeir eru ekki hlutlausir fremur en
aðrir dauðlegir í afstöðu sinni til
hins liðna. T.d. er áberandi kyn-
slóðamunur á því hvaða hliðar
mannlegrar starfsemi í fortíðinni
þeir taka sér fyrir hendur að kanna.
Sagnfræðingar skiptast líka á
hverjum tíma í hópa (,,skóla“) eftir
því hverskonar samfélagssýn og
söguspeki þeir aðhyllast; skv. því
koma þeir oft fram með ólíkar
skýringar á sömu fyrirbærum. Þar
með er ekki sagt að sagnfræði sé
ómerkari þekkingargrein en hver
önnur fræði; hún agar iðkendur við
ákveðnar leikreglur sem beita má
með góðum árangri (í þeim skiln-
ingi að þeir geta komist nærri
ákveðnum sögulegum veruleika).
Þessar reglur lúta einkum að því
hvernig farið skuli með heimildir
þegar þær eru krafðar sagna um
eitthvert ákveðið viðfangsefni.
Þeir sem iðka sagnfræði ættu þann-
ig að vera kröfuharðari en leik-
menn um hvaða skilyrðum það er
háð að gildar sannanir verði fengn-
ar og ályktanir dregnar um fortíð-
arfyrirbæri.
Skv. framansögðu felst sagn-
fræðileg þekking aðallega í því að
kunna skil á aðferðum greinarinn-
ar og geta beitt þeim hugvitsam-
Iega til þess að prófa tilgátur um
einhvern þátt mannlegra
athafna/starfsemi á liðinni tíð.
Sjálfsagt eru margir sagnfræðingar
í reynd „fróðari" (hafa fleiri stað-
reyndir á takteinum) en Pétur eða
Páll varðandi líf manna í fortíð; en
nafnbót þeirra helgast ekki af slík-
um fróðleik heldur hæfni þeirra til
að setja fram tilgátur (spurningar)
út frá einhverju kennilegu sjónar-
miði, meta gildi heimilda sem geta
verið prófsteinn á þær og vinna úr
þeim á skipulegan hátt. Ilok rann-
sóknar reynir líka á framsetningar-
hæfni því að afraksturinn er oftast
birtur í samfelldri frásögn þar sem
einstakar staðreyndir skipast í sam-
hengi. Um leið og slíkt samhengi er
búið til, öðlast staðreyndir málsins
merkingu.
Nýjar spurningar
og viðfangsefni
Á síðustu áratugum hefur þróun
misjafnlega á vegi stödd í efnahags-
legu tilliti. Staða flestallara þessara
ríkja mótast að meira eða minna
leyti af togstreitu risaveldanna
tveggja um ítök og áhrif („austur/
vestur“ átök) og togstreitu iðn-
væddra ríkja og þróunarlanda um
skiptingu efnahagslegra gæða
(„norður/suður" átök). Yfir jarð-
arbúum grúfir svo sameiginleg vá
af völdum kjarnorkuvígbúnaðar,
fólksfjölgunar, mengunar og of-
nýtingar auðlinda. Sem vonlegt er
hefur þessi heimsmynd, sem verið
hefur í mótun síðasta aldarfjórð-
ung, fært sagnfræðingum í hendur
ný hugðarefni. Áhugi þeirra hefur
beinst í vaxandi mæli að bakgrunni
þessarar nýju heimsmyndar og
mótunarforsendum hennar. Má
hér nefna t.d.þjóðfélagslegar for-
sendur iðnvæðingar; fólksfjölda
og fjölskylduaðstæður fyrir daga
hennar og eftir; samskipti manna
við náttúruna á sama tíma; í stuttu
máli, áhrif iðnvæðingar og nútíma-
þróunar á lífsskilyrði, stjórnarhætti
og hugmyndaheim mann. Sam-
eiginlegt þessum hugðarefnum eru
spumingar um innbyrðis tengsl fé-
lagslegra, pólitískra og efnahags-
legra afla í sögulegri framvindu -
um gangverk þeirra stórkostlegu
og afdrifaríku breytinga sem
mannkynið hefur gengið gegnum
síðustu aldirnar. Um leið og
breytingar á þjóðfélagsgerðum
hafa orðið í vaxandi mæli viðfangs-
efni sagnfræðinga, hafa þeir dregið
almenning fram á sögusviðið sem
bæði þolanda og geranda slíkra
breytinga. Hið opinbera oddvita-
sjónarmið er þar af leiðandi ekki
jafn-einrátt í sagnfræðilegri um-
fjöllun og það var lengi framan af.
Vaxandi áhersla á almenningssjón-
armiðið hefur eflaust haldist í
hendur við almenna lýðræðisþróun
á Vesturlöndum síðustu áratugina.
Viðmið náms
Þegar rætt er um markmið sögu-
kennslu í grunnskóla, kann ein-
hverjum að þykja það útúrdúr sem
segir að framan um samhengi sögu-
legra breytinga og sögulegrar/sagn-
fræðilegrar vitundar. En hafa ber
það í huga, sem er raunar nokkuð
almennt viðurkennt í námsskrár-
fræðum, að kennslugreinar í
skyldunámi hljóta að taka nokkurt
mið af almennum þjóðfélagsvið-
horfum og samsvarandi fræðigrein-