Þjóðviljinn - 07.10.1988, Blaðsíða 12

AÐ UTAN
Tími Brézhnevs —
sigur meðalmennskunnar
Þaö er einum of auðvelt aö
láta undan þeirri freistingu aö
gera gys að Leoníd Brézhnév,
sem lét í sínum barnalega
hégómaskap hlaöa á sig fjór-
um heiðurstitlum Hetju So-
vétríkjanna, marskálkstign,
bókmenntaverðlaunum Len-
íns og öllum fáanlegum
heiðursmerkjum. Það er líka
einum of auðvelt að kenna
honum um allt sem miður fór á
„tíma stöðnunar" eins og nú
er sagt. í fornöld sögðu menn:
segjum ekki nema gott eitt um
þá dauðu. Hjá okkur í Sovét-
ríkjunum hefur þessu verið
öðruvísi farið: Við kunnum
okkur ekkert hóf í því að lof-
syngja lifandi höfðingja en
rægjum þá dauða utan enda.
Líklega kemur hér fram sú
vöntun að geta ekki gagnrýnt
þann leiðtoga sem að völdum
situr.
Á þann veg byrjar löng grein
og ítarleg um Leoníd Brézhnev
og stjórnarár hans sem birtist
fyrir skömmu í sovéska vikublað-
inu Literantúrnaja gazéta. Höf-
undur hennar er Fjodor Búrlat-
skí, vel kunnugur ranghölum
valdsins í Kreml, en fyrir nokkru
vakti mikla athygli greinargerð
hans um Níkitu Khrúsjov (sem
þýdd var og endursögð sem fram-
haldssaga í helgarblaði Þjóðvilj-
ans.
Hann var
þægileg lausn
Búrlatskí dregur upp í dökkum
litum stjórnarár Brézhnevs. Þá
afneituðu menn nauðsynlegum
umbótum, sneru um margt aftur
til geðþóttastjórnarhátta Stalín-
tímans, frystu lífskjörin, þessu
fylgdi pólitískt ráðleysi, spilling
og hnignun sem svalg í sigæ stærri
hluta þjóðarinnar. Ef að þetta er
„stöðnun" spyr Búrlatskí með
háðstóni, hvað er þá kreppa? Og
síðan reynir hann að gera grein
fyrir því hver Brézhnev var,
hvernig stóð á því að jafn
veiklundaður maður og hann
komst til æðstu valda, hver var
hans persónulega ábyrgð og hver
ábyrgð valdapýramíðans sem
hann settist á. Enginn bjóst við
því, segir Búrlatskí, að Leoníd
Brézhnev tæki við æðstu völdum í
landinu til langframa. Hann var
einn af þessum þægilegu jábræðr-
um sem Khrúsjov hafði sankað
að sér, en einn af veikleikum
Khrúsjovs var sá að hann vildi
helst að ráðgjafar hans göptu upp
á sig í hlýðinni aðdáun. Það var
ekki Brézhnev sem lagði á ráð um
að steypa Khrúsjov árið 1964
heldur Sheljepín utanríkisráð-
herra. Sheljepín, sem átti alla
sína upphefð Khrúsjov að þakka,
safnaði nokkru Iiði til að undir-
búa það að Khrúsjov yrði felldur
úr stóli, og hittist það við ólíkleg-
ustu aðstæður m.a. á knatt-
spyrnuvöllum. Sheljepín mun
svo hafa ætlað sér æðstu völd
innan tíðar-en öðrum ntönnum í
æðstu stjórn Kommúnistaflok-
ksins mun ekkert hafa litist á þá
bliku. þeir óttuðust að þar færi
nýr einræðisherra. Þeir vildu
heldur að Brézhnev, sem fékk
yfir sig æðstu völd eins og í happ-
drætti, sæti áfram, ekki síst vegna
þess að hann virtist svo þægilegur
og meðfærilegur. Brézhnev, sem
hafði ekkert haft fyrir því að
verða æðsti maður landsins, sat
svo sallarólegur í embætti sínu í
átján ár.
Margar ástæður lágu til þess að
menn vildu steypa Khrúsjov.
Menn héldu að það væri persónu-
legri þvermóðsku hans að kenna
að illt var á milli Sovétmanna og
Kínverja og töldu að auðvelt væri
að lappa upp á þá sambúð að
honum gengnum. Mönnum
fannst hann hefði hætt sér út í
ævintýramennsku í Kúbu-
deilunni. Menn voru þreyttir á sí-
felldum uppstokkunum hans í
valdkerfinu, sem trufluðu öryggi
og þægindi háttsettra manna. O-
líkir aðilar sameinuðust um að
vilja í stað Khrúsjovs mann sem
væri varfærinn og íhaldssamur.
Það gerði ekkert til þótt Bréz-
hnev væri í fyrstu til með að játa
það sjálfur að hann væri illa að
sér á mörgum sviðum - þeint mun
betur gátu smákóngar notið sín.
Að draga á
sig valdatcppið
Varfærnin, sú litlausa miðju-
mennska sem einkenndi stjórnar-
ár Brézhnevs kom fljótlega í ljós.
Um þær mundir var hart deilt um
það hvort ætti að haida áfram
gagnrýni á „persónudýrkun" Sta-
líns og stjórnarhætti, sem Khrú-
sjov hafði byrjað á (Mikojan og
fleiri) eða hvort ætti að lífga Stal-
ín við, bregða jákvæðu Ijósi á
hansverk (Súslovogfleiri). Bréz-
hnév gerði í fyrstu hvorugt -
reyndi barasta að segja sem fæst
um málið (þótt svo viöleitni til
Tuttuguárfóruí
súginn hjá Sovét-
mönnum meðan
sá maður stjórn-
aði semengu
þorði eða vildi
breyta
endurrreisnar Stalíns færi mjög á
kreik hin síðari stjórnarár hans).
Á fundum lét hann aðra tala fyrst
og fann hvaðan vindur blés frekar
en hann sjálfur berðist fyrir mót-
aðri afstöðu, og ef ekki náðist
samkomulag allra ráðamanna lét
hann fresta málum og setja í
nefnd. Hann hóf vinnudag sinn
(fyrstu árin amk) á því að sitja við
símann í eina tvo tíma og hringja í
aðra leiðtoga, ráðherra, héraðs-
ritara flokksins og aðra áhrifa-
menn og spyrja álits þeirra á mál-
um sem í bígerð voru. Með því
móti fékk þar með orðstír hóg-
værs og milds foringja sem kynni
að hlusta á aðra. Aftur á móti var
hann fyrstur til að láta að sér
kveða þegar veita þurfti embætti,
hækka menn í tign eða veita þeim
orður - og varð þá fyrstur til að
tilkynna viðkomandi símleiðis
hvernig farið hefði. Með þessu
móti dró hann hægt og bítandi
„hina marglitu ábreiðu valdsins"
yfir á sinn kropp og kom allstaðar
- í flokknum, stjórnkerfinu,
menntamálum, fyrir sínum
mönnunt „litlum Brézhnevum",
sem létu ekki mikið að sér kveða,
störfuðu mjög í hófi, en kunnu
góð skil á lífsins gæðum og hag-
kvæmri úthlutun þeirra.
Hver skilur
svona umbætur?
Brézhnev hafði engin pólitísk
áform um breytingar þegar völd-
in féllu honum í skaut. En hann
var heldur ekki óskrifað blað, til-
búinn að taka við hugmyndum.
Hann var ypparlegastur höfðingi
þeirra skrifræðisherra sem höfðu
ímugust á breytingum og tilraun-
um, sem kannski kynnu að
skerða þeirra vald og þægindi.
Þegar hann kom til valda 1964
var margt rætt um nauðsynlegar
umbætur á stjórn efnahagsmála,
um aukna sjálfsstjórn og fjár-
hagslega sjálfsábyrgð fyrirtækja
(hugmyndir sem síðar verða
mjög fyrirferðarmiklar í perest-
rojku Gorbatsjovs). Aðalhö-
fundur þessara kenninga var hag-
fræðingurinn Liberman, og Ko-
sygin forsætisráðherra og næst-
helsti valdsmaður landsins, var
þeim mjög fylgjandi. En Bréz-
hnev var lítið hrifinn. „Hvaða
uppátektir eru þetta?“ sagði
hann. „Umbætur, umbætur.
Hver þarf á þeim að halda, og
hver skilur þær? Menn eiga bar-
asta að vinna betur, það er mál-
ið.“ Og hann gerði sitt til að urn-
bótaáform og feimnislegar til-
raunir þeim tengdar runnu út í
sandinn - og var þeim skolað
þangað með þeirri innihaldslausu
mælgi sem ekkert var á bak við
sem einkenndi starfsstíl Bréz-
hnevs.
Sóun og afturför
Búrlatskí segir orðrétt:
„Það er rétt að Brézhnev hafði
miklar mætur á veislum og
veiðum og hröðum akstri. Það
var hann sem tók upp þann stíl að
þjóta með 140 km. hraða urn
„hina kommúnísku borg". En því
hraðar sem yfirvaldið brunaði unt
á Zíl-bílunum sínum, þeim mun
hægar skreið landið áfram. En
menn heyrðu orð, orð, orð -ekki
vantaði það- Hve mörgum milj-
örðum af peningum fólksins og
áhuga var eytt í vanhugsaða vega-
gerð í Sibiríu (BAM)? Hve mikið
kostuðu ekki „stórfenglegar“
áætlanir um að snúa til suðurs
fljótum Síbiríu? Og hvað um
gegndarlausa sóun til hernaðar-
þarfa? Á sama tíma þokuðust
lífskjörfólksins niður í eitt neðsta
sætið meðal iðnvæddra ríkja
heimsins.“
Þessu fylgja og lýsingar á því að
Brézhnev taldi allskonar spill-
ingu, svartamarkaðsbrask og
mútuþægni sjálfsagðan hlut
(„það lifir hvort sem er enginn á
kaupinu sínu,“ sagði hann við
einn afkomanda sinn). Að öllu
samanlögðu hefðu sovétmenn
svo misst tuttugu ár í svosem ekki
neitt. Sá hagvöxtur sem náðist
var einatt fenginn með því, að
ganga með óspilunarsenti og
fyrirhyggjuleysi á hráefna- og
orkuforðann, meðan aðrir
skutust fram úr Sovétríkjunum
fyrir tilstilli hinnar nýju tækni-
byltingar. Vegna þess að Bréz-
hnev og liðsoddar hans hvorki
skildu nauðsyn kerfisbreytinga
né heldur vildu þær.
Tvær ályktanir
Af Brézhnevtímanum, segir
Búrlatski, þurfa menn fyrst og
fremst að draga tvær ályktanir.
Önnur er sú, að það tilskipana-
kerfi sem Stalín kom á og Bréz-
hnev hélt í raun trúnaði við gat
ekki tryggt neinar framfarir -
þvert á móti, það stóð æ meir í
vegi fyrir þróun samfélagsins.
Brézhnev greip ekki til ógnarst-
jórnar Stalíns, hann losaði sig við
þá sem öðruvísi hugsuðu með
öðrum hætti - en þótt hann hefði
gripið til óttans hefði það heldur
ekki dugað til að kerfið virkaði.
Því að tæknibyltingin krefst
frjálsrar vinnu og persónulegs
frumkvæðis sem menn njóta ár-
angurs af.
I öðru lagi verða menn að
draga þá ályktun, að það þarf í
eitt skipti fyrir öll að kveða niður
þá stjórnarhætti þegar menn
komast til valda með baktjalda-
makki og samsærum - í stað þess
að ganga fram eðlilega leið lýðr-
æðislegs vals þar sem pólitískt
starf þeirra er vegið og metið. Til
þessa þurfa menn ekki síst að
nota glasnost, málfrelsið, til að
tryggja „sósíalískan plúralisma,“
- réttinn til að vera á annarri
skoðun en forystan, meirihlut-
inn, en þann rétt virti Lenín með-
an hann var og hét. Hér er við
ramman reip að draga vegna þess
að hin „pólitíska menning “ Rúss-
land þoldi aldrei frelsi til að
gagnrýna stjórnina og skipulagið,
þótt smásmuga skapaðist eftir
byltingartilraunina 1905.
Og eitt enn segir Fjodor Búrl-
atskí: Við þurfum að útrýma
smjaðrinu úr pólitísku lífi. Að
vísu eru allir leiðtogir allra þjóða
veikir fyrir smjaðri - en okkar
leiðtogar hafa á dögum Stalíns og
Brézhnevs velt sér upp úr yfir-
gengilegu smjaðri af ætt dýrkun-
ar sem niðurlægir menn og spillir
þeim.
Árni Bergmann tók saman.
12 SÍÐA - NYTT HELGARBLAÐ Föstudagur 7. október 1988