Þjóðviljinn - 28.10.1988, Blaðsíða 24

Þú veist
í hjarta þér
Um ljóðagerð Þorsteins Valdimarssonar skálds sem fæddist fyrir 70
árum
Áning heitir síðasta ljóðið í síð-
ustu ljóðabók Þorsteins Valdi-
marssonar, Smalavísum. Eins og
oft áður vitjar hann í þessu ljóði
bernskuheimkynna sinna með
trega og gleði í senn. Hann ávarp-
ar fallhvítan bæjarlækinn:
Veit mér þína gleymdu
vístiafró
og hvíld und hárri
himinbreiðu,
meðati veglúnir
vindar stugga
til Skúmdala
skýja hjörð.
Ljóðabókin Smalavísur kom
út haustið 1977, nokkrum vikum
eftir að Þorsteinn Valdimarsson
lést aðeins 59 ára gamall. Þetta
var áttunda ljóðabók hans og
hafði hann lagt síðustu hönd á
gerð bókarinnar fyrir dauða sinn.
Vel má vera að Áning sé einskon-
ar kveðjuljóð skáldsins þótt það
sé endurgerð eldra kvæðis. í ljóð-
inu búa mörg einkenni skáld-
skapar hans: styrk málkennd,
ljóðræn kveðandi með innbor-
inni tónlist og rík, rómantísk
náttúrukennd.
Með nokkurri einföldun má
segja að yrkisefni Þorsteins Vald-
imarssonar séu aðallega af tvenn-
um toga: annarsvegar ljóðræn
náttúrukvæði og hinsvegar ljóð af
vettvangi þjóðmála, friðarbar-
áttu og pólitískra viðhorfa en oft
eru þessir þræðir ofnir saman í
ljóðunum. í raun er þessi ein-
falda greining afar ófullnægjandi
nema henni fylgi útlistun á máln-
otkun, stfl og tjáningu tilfinninga
í Ijóðunum.
Fyrsta Ijóðabók Þorsteins
Valdimarssonar, Villta vor, kom
út á stúdentsárum hans, 1942. í
þessum æskuljóðum birtast til-
finningasamar geðsveiflur, ýmist
þunglyndislegar eða glaðværar í
flestum blæbrigðum nýróman-
tíkur. í næstu bók, Hrafnamál-
um, sem kom út 10 árum síðar,
birtist Þorsteinn sem fullþroska
skáld og er við hæfi að meta
skáldskap hans fyrst og fremst frá
og með þeirri bók. Aðrar Ijóða-
bækur Þorsteins eru: Heimhvörf
1957, Heiðnuvötn 1962, Limrur
1965, Fiðrildadans 1967, Yrlyur
1975 og Smalavísur 1977.
Skynjun náttúrunnar og af-
staða til hennar er víða með róm-
antískum einkennum í kveðskap
Þorsteins Valdimarssonar. Nátt-
úruljóð hans minna um margt á
kvæði tveggja listfengustu skálda
okkar á rómantíska skeiðinu,
Jónasar Hallgrímssonar og Stein-
gríms Thorsteinssonar. Sam-
kennd við náttúruna er mannin-
um dýrmæt, náttúran veitir hvíld,
hugsvölun og frið, og með því að
ganga henni á hönd öðlast maður
hlutdeild í guðdómnum, algyði-
sveröld, og þar má öðlast eftir-
sóknarvert sæluástand. En skylt
er að geta þess strax að trúhneigð
í merkingu biblíufestunnar fyrir-
finnst ekki i ljóðum Þorsteins.
Dæmi um guðdóm náttúrunn-
ar og endurlausnarmátt hennar
er Ijóðið Dýjamosi í Heiðnu-
vötnum. í skóginum leitar maður
dýjamosans „sem stillir þrá / og
stöðvar ekka, / græðir og huggar/
í sinni grænu mildi.“ Og þegar
hann er fundinn gefst kostur á að
skírast af sora jarðlífsins í faðmi
náttúrunnar í einskonar trúar-
legri athöfn:
Og þú krýpur innan stundar
í kyrrð og ró
dýpst í hinum skuggsœla
skógarleyningi
við altari, gjört
af ókunnri hendi -
gljúpt, svalt
og glitrandi flos,
lífsangan vatnsúðans
frá lindarkerinu,
návist mildinnar,
mýkt, fró
og tœr Ijóminn
sem leikur um þig.
Síðan snýrðu aftur
hina sömu leið;
en sársauka dagsins,
beiskju og þunga
lœturðu eftir, umbreytt
í altarisljómanum -
óþekkjanleg
frá grœnni dögginni.
Minni guðdóms og helgisiðir
náttúrusældar birtast einnig í
geysimögnuðum Ijóðabálki sem
heitir Sprunginn gítar (Hciðnu-
vötn) þar sem hellt er úr nægta-
horni ólgandi tilfinninga. Svið
ljóðsins er Hallormsstaðarskógur
að næturlagi. Náttúrufegurð,
veraldargleði og goðkynjuð öfl
sameinast í tónaflóði og leiftrandi
myndum þessa ástríðufulla ljóðs
sem er mjög frjálslegt að formi.
Þar segir m.a.:
Upp af goðumþekktri dreypifórn
spretta gullsteinbrjótar
á klapparnefinu;
og gestafullið af kubbuðum stút
signir óséð hönd sem
festarminni tíma
og eilífðar -
í ljóðum Þorsteins er glöggt
auga fyrir hinu smágerva í náttúr-
unnar ríki: steinum, jurtum, mýr-
agaukum, músum og kóngulóm
og öllum þeim fögru smávinum
sem Jónas Hallgrímsson gerði sér
líka títt um forðum. í slíkum ljóð-
um verður náttúran stundum svo
nærkvæm að ilm leggur í vit og
bragð á tungu. í Hrafnamálum
hefst fyrsta ljóðið á þessu erindi:
Holtasægjur,
sætukoppar,
lúsamiðlingar,
moldarber,
aldrei hverfur bragðið ykkar
úr munni mér
í fjölda ljóða yrkir Þorsteinn
Valdimarsson sig heim til
bernsku og átthaga og jafnan eru
þessar tregafullu bernskuminn-
ingar umvafðar náttúru
heimkynnanna í sveitinni og hug-
myndum um fagurt mannlíf þar.
Ljóðinu Kvöldmál (Yrkjur) lýk-
ur með þessu erindi:
Ég lagði mig í lyngið
við Lindarsel -
í líðandi dvala mig bar
heimveg og draumveg
á barnsins báruskel,
brotinni’ og týndri fyrir löngu,
glataðri’ og gleymdri fyrir löngu
Þáttur í þessari átthaga- og
bernskuheimþrá eru smalaljóðin
með rómantískum meiningum
um frjálst líf smaladrengs við
fjallanna skaut. í öllum bókum
Þorsteins eru ljóð af þessu tagi og
í þeirri síðustu, sem heitir raunar
Smalavísur, hefur smalinn að
auki fengið rismeira hlutverk en
áður í ljóðinu Gullfoss. Fossinn
er hópur fjár og sóiin er smalinn
sem stuggar kvíafénu fram af
bergveggnum og „hallast fram / á
geislastafinn“.
Ástarkennd og kvenmyndir
eru jafnan í umgerð náttúrunnar;
þar bregður fyrir fasbjartri flótta-
hind, koparfextri unghryssu,
þokkadísum, skógardrottningu
með lendavængi og við sjáum
fagurhvíta arma, sveigmjúkar
herðar og einnig tvo stálmandi
klasa kvenlíkamans í draumsýn
smalans. Ástin er ekki fyrir-
ferðarmikil eða hávær í ljóðum
skáldsins; einnig hún hlítir róm-
antískum sjónarmiðum og er
hluti af náttúru algyðisins, fögur
og heillandi, en bruna hennar
haldið í fjarlægð:
Dokaðu við meðan
duliðsrökkrið sœla
hnígur yfir krossgötur
hjartna okkar,
kemur að veifa dísarhendi
í draumi okkar
og breyta okkur í fjallaljós
sem blakta og sveigjast
tvö á einum kveik
(Vorstef á Ýli, Heiðnuvötn)
Kveðskapur Þorsteins Valdim-
arssonar stendur traustum fótum
f íslenskri menningu, þjóðlífi og
bókmenntum. Margoft sækir
skáldið ljóðum sínum yrkisefni,
minni og málfar í goðsögur,
eddukvæði og önnur fornrit. t
ljóðinu Skinfaxi í Heiðnuvötnum
er samkenndin við goðsöguna
engu minni en við náttúruna.
Táknmynd goðsögufáksins líður
inn í tilfinningalíf og tilveru nú-
tímans í upphafinni skynjun og
hrífandi tungutaki. Ljóðinu Iýkur
svo:
og arar tóku að gjalla,
hindir að renna
hjá - og ég grúfði mig
að reistum maícka þínum
til að líða með þér á skýjagötuna,
hleypa þér eftir regnboganum
hvert sem þú kynnir að bera mig,
ó! heitur þyturinn
í brimandi faxi þínu —
Þúsundára saga hins frum-
stæða sveitabúskapar verður ljós-
lifandi í kvæðinu Pórður í Haga í
Smalavísum. Návígið við engja-
heyskapinn, keldur, múga og
amboð, er slíkt að maður getur
næstum þreifað á þessu öllu og
skynjað jafnframt stritandi
mannlífið. Fyrsta erindið er
svona:
Þorsteinn Valdimarsson skald
Engjavikumar fimmtíu’ og fjögur!
Farvegur dægra í skorðum alda, -
bruni á vöngum, vindar í hári,
votir múgar á kvíslarbökkum,
silfur á vatni, sorta í keldu,
sólgulir kólfar í stararbeðju,
veður í Ijáum, leikur í hrífum,
Ijóð í skára, hending í brýnu,
vœrð í þreytu, hljóð í hlátri,
Heiðreksgátur við regn á tjaldi.
Af framangreindu má ljóst
vera að náttúran, fegurð hennar
og lífsgildi, streymir um æðar
þessara ljóða. Lífsfirring er fjarri
hugarheimi skálds sem hefur svo
sterka lífstrú og engin ástæða að
yrkja um hana sérstaklega þótt
varað sé við henni t.d. í ljóða-
flokknum Myndvarp atómsól
(HeiSnuvötn) með dæminu um
„Sjálfsíngesti“ en það er fólk tíð-
arandanssem „. . . týndilækjun-
um / úr lífi sínu.“
En því fer fjarri að Þorsteinn
Valdimarsson gangi eingöngu á
ljóðrænum náttúruvegum í
kvæðum sínum. í þeim birtast
einnig einörð viðhorf til þjóð-
skipulags, strfðs og friðar og ann-
arra mannfélagsmála. Mest ber á
hinum pólitísku ljóðum í Hrafn-
amálum, enda kom sú bók út í
kjölfar örlagaríkra atburða í al-
þjóðamálum og íslenskum
stjórnmálum. Með ljóðum sínum
þá og síðar leggur skáldið lið bar-
áttunni gegn vígbúnaði, hemaði,
kúgun og auðsdýrkun. Hann tal-
ar máli undirokaðra og ofsóttra
og hvetur ótrauður til samhygðar
allra jarðarbúa. Sjálfstæði ís-
lands og þjóðfrelsismál eru hug-
stæð í þessum ljóðum. í kvæðinu
Hrafnamál varar hann við því að
þjóðin verði felld „í fjötra gulls /
og land í hers hendur“. Aðild ís-
lands að hernaðarbandalagi telur
hann svik við landið og hvetur til
árvekni og baráttu, t.d. í
Draumvísu:
Vaki þjóð
þorni stungin,
viti gjörr vits,
sú er Surtar bál
að sjálfri magnar.
Um þetta efni er þó þekktast
kvæðið. Pú veizt í hjarta þér sem
er „kveðið Keflavíkurgöngunni"
eins og segir í Smalavísum en við
það kvæði samdi Þorsteinn einnig
lag sem náð hefur vinsældum
víðar en í Keflavíkurgöngum.
Fyrsta erindi kvæðisins er svona:
Pú veizt í hjarta þér,
kvað vindurinn,
að vegur drottnarans
er ekki þinn, -
heldur þar sem gróandaþytur
fer
og menn þerra svitann af enni
sér
og tár af kinn.
Þegar Limrur komu út fékk
gagnrýnin í ljóðum Þorsteins nýj-
an stíl sem hann beitir eftir það,
einkum í fimmlínu-háttum sín-
um. Framsetningin verður írón-
ísk og hinn alvöruþrungni boð-
skapartónn hverfur. Undirlimru-
hætti er t.d. smáljóðið Blygðun í
Fiðrildadansi:
Pað ákvað að erlendum sið,
hið íslenzka viðreisnarlið,
að frelsi sé stál
og farsœld sé ál; -
aðeins flibbarnir roðnuðu við.
Ádeilukvæðin búa yfir þungri
alvöru og einurð nema fimmlín-
urnar sem einkennast af kald-
hæðni og góðlátlegu skopi. En
flest ljóð Þorsteins fjalla um lífs-
hamingju og tjá með orðum og
myndum heitar tilfinningar sem
jafnan eru trúverðugar og aldrei
fjálglegar. Það er lífsfögnuður
sem ljómar frá þessum ljóðum,
fögnuður yfir vorkomunni, Jóns-
messuvindinum, leikjum bam-
anna, fuglasöng, heiðríkju,
regnskúr á tjaldi. Eitt þessara
ljóða heitir blátt áfram Gleðin:
Gleðin erfífill
í garði manns
og Ijóð sem vaknar
á vörum hans -
vaknar af leiknum
liðlangan dag,
þegar fífillinn sofnar
um sólarlag
(Smalavísur)
Ljóðstíll Þorsteins Valdimars-
sonar er sérstæður og einkennist
af styrkri málkennd og óvenju-
legri leikni í brag og rími. Þó að
efnistök hans í náttúruljóðunum
minni oft á rómantík, þá gegnir
öðru máli um málfarið. Það er að
vísu gjarnan upphafið og skáld-
amálslegt en samt nútímamál og
þau aðföng máls, sem sótt eru í
forna sjóði, lagar skáldið að máli
samtíðar þannig að það verður
aldrei fyrnt. f fyrstu þremur
bókunum er orðfærið í stöku
ljóðum nokkuð samanrekið og
setningaskipun langdregin. Há-
tíðlegt, upphafið ljóðmál hefur
leikið Þorsteini á tungu en með
tímanum agar hann það og fágar
og bregður oft á létta strengi.
Megineinkenni ljóðmálsins er þó
skyldleiki þess við tónlist. Það
kemur t.d. glöggt fram í áður-
nefndum ljóðabálki Sprunginn
gítar og skáldið getur þess í skýr-
Þorsteinn Valdimarsson skáld hefði orðið sjötugur
næstkomandi mánudag ef honum hefði enst aldur en hann
lést árið 1977 tæpra 59 ára. Til minningar um skáldið birtir
Þjóðviljinn grein eftir Eystein Þorvaldsson um ljóðagerð
Þorsteins
24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ, Föstudagur 28. október 1988