Þjóðviljinn - 25.11.1988, Qupperneq 5

„An tillits
til mála-
vaxta“
Hrafn og Illugi Jökulssynir grafa upp
umdeilanleg afskipti hérlendra
stjórnvalda afdómiyfir „íslenska
böðlinum“ íNoregi ístríðslok. Fengu
ekki aðgang að málsskjölunum í
utanríkisráðuneytinu
„Það virðist fyrst og fremst
hafa verið kotungslegur þjóðern-
isrembingur sem rak ráðamenn
íslands í árdaga lýðveldisins til
þess að knýja Norðmenn til að
láta Ólaf Pétursson lausan. Norð-
menn voru þá í sárum eftir stríðið
og hernám Þjóðverja; og það var
ekki beiskjulaust af þeirra hálfu
þegar Ólafur Pétursson fór frjáls
ferða sinna.“ Þetta er niðurstaða
Hrafns og llluga Jökulssona, höf-
unda rétt óútkominnar bókar,
„íslenskir nasistar“, um mál
þessa tiltekna manns, en á stríðs-
árunum gekk hann til liðs við
leyniþjónustu Þjóðverja í Noregi
og var dæmdur til 20 ára þrælk-
unarvinnu að stríðinu loknu en
látinn laus vegna þrýstings ís-
lenskra stjórnvalda.
Ólafur hélt til Noregs til náms
skömmu fyrir stríð og komst í ág-
úst 1940 í kynni við Þjóðverja
sem störfuðu fyrir leyniþjónustu
þýska hersins, og tæpu ári séinna
gekk hann þeim á hönd. Hann
kom sér í kynni við félaga í
norsku andspyrnuhreyfingunni
og upplýsingarnar sem hann
aflaði leiddu til þess að margir
voru handteknir og lentu sumir í
hinum illræmdu fangabúðum
Þjóðverja og nokkrir drepnir.
„Áður en yfir lauk,“ segir í bók-
inni, „sat hinn ungi íslendingur á
bekk sakbornings í Gulaþings-
dómi í Bergen. Ákærandinn
krafðist dauðarefsingar.“
Eins og höfundarnir rekja í
sinni samantekt kom Ólafur eftir
nokkurri krókaleið á sakborn-
ingsbekk þennan. íslensk
stjórnvöld létu málið enda til sín
taka á þeim forsendum að ófært
væri að ákærði færi á mis við rétt-
arvernd, en hana töldu þau hafa
borið undan á þessari vegferð.
Málið var þannig vaxið að Ölafur
var á leið til síns heimalands frá
Kaupmannahöfn með Esjunni í
júnflok 1945 ásamt fjölda ann-
arra íslendinga sem höfðu orðið
innlyksa í Evrópu á stríðsárun-
um. Áður en skipið lét úr höfn
barst breskum hernaðaryfirvöld-
um í Danmörku orðsending frá
norskum lögreglufulltrúa þess
efnis að Ólafur væri nauðsynlegt
vitni í máli sem hann hafði með
höndum.
Réttarvernd
og stríðsglæpir
Því varð það að breskir her-
menn handtóku Ólaf Pétursson
um borð í íslensku skipi í Dan-
mörku og komu honum til Nor-
egs. Það var þessi gangur mála
sem átti eftir að vefjast fyrir ís-
lenskum stjórnvöldum, jafnt rík-
isstjórn sem utanríkismálanefnd,
og er svo að sjá að menn hafi
brætt með sér hvort lögsaga
norskra dómstóla yfir Ólafi
skyldi viðurkennd eða framsals
hans krafist.
Mál Ólafs var ekki tekið fyrir
fyrr en vorið 1947 og hafði hann
þá verið í haldi í tæp tvö ár. ís-
lenska ríkisstjórnin - nýtilkomin
Stefanía- og utanríkisráðuneytið
tóku þann pól í hæðina að beita
sér af miklum þunga fyrir lausn
Ólafs og byggðu kröfur sínar á
því hvernig staðið hefði verið að
handtöku hans. Birta bókarhöf-
undar í þessu sambandi afrit af
símskeyti ráðuneytisins til sendi-
ráðs íslands í London, sent 8. maí
1947, en íslendingar höfðu ekki
starfandi sendiráð í Noregi um
þessar mundir; það tók til starfa
snemmsumars þetta sama ár. í
skeytinu segir meðal annars að
ráðuneytið sé þeirrar skoðunar
að því beri skylda til að sjá um
réttarvernd íslenskra borgara og
verði því án tillits til málavaxta að
krefjast þess að hinn íslenski
ríkisborgari verði látinn laus.
Þá segir í skeytinu að þrátt fyrir
þetta vilji íslenska ríkisstjórnin
ekki fegra verknað Ólafs og þyki
afar leitt að íslenskur ríkisborgari
skuli við slík mál riðinn, og verð-
ur að teljast frernur hógværlega
til orða tekið miðað við málstað
skjólstæðingsins. Réttarhöldin
höfðu síðan sinn gang og var
Ólafur Pétursson. Dæmdur í tut-
tugu ára fangelsi fyrir njósna-
starfsemi og uppljóstranir í Nor-
egi í stríðslok. Islenska ríkis-
stjórnin - Stefanía- gekkst í að fá
hann látinn lausan.
Ólafur dæmdur til 20 ára hegn-
ingarvinnu eins og áður sagði, en
slapp við dauðadóminn sem
ákærandi hafði krafist yfir hon-
um.
Hinn 1. júlí tók sendiráð ís-
lands til starfa og segja þeir Hrafn
og Illugi að eitt af fyrstu verkum
sendiráðsmanna hafi verið að
vinna að lausn Ólafs Péturssonar.
Héldu þeir þar áfram verki Sig-
urgeirs Sigurjónssonar,
hæstaréttarlögmanns, en við rétt-
arhöldin hafði hann í senn verið
sérlegur fulltrúi Bjarna Bene-
diktssonar, utanríkisráðherra, og
umboðsmaður ættingja Ólafs
Péturssonar. Sat hann við hlið
verjandans sem gat þess sérstak-
lega að fulltrúi íslenskra
stjórnvalda væri viðstaddur. Að
dómi gengnum hafði Sigurgeir
staðið í viðræðum við norsk
stjórnvöld um að fá Ólaf lausan
úr haldi, og kemur þetta fram í
skýrslu sem Sigurgeir gaf utan-
ríkisráðuneytinu nokkrum
dögum eftir að hann sneri til ís-
lands í júnflok 1947. Sendiráðs-
menn sáu snemma árangur síns
erfiðis; þegar hinn 8. júlí tilkynnti
norska utanríkisráðuneytið í
samráði við dómsmálaráðuneyt-
ið að unnt væri að fallast á að vísa
Ólafi úr landi án sakaruppgjafar,
og varð sú niðurstaðan.
Endaslepp refsivist
Ólafur kom til íslands 17. ágúst
og voru þá liðnir 78 dagar síðan
hann var dæmdur til 20 ára refsi-
vistar á Gulaþingi og gat þakkað
það þrýstingi íslenskra stjórn-
valda að hann slapp við að afp-
lána sinn dóm. Vöktu hin óvæntu
málalok mikla athygli í Noregi,
og er fyrirsögn á borð við „Is-
lenskur njósnari með mörg norsk
líf á samviskunni. Var látinn laus
eftir kröfu íslensku stjórnarinn-
ar“, til marks um viðbrögðin.
Meðan Ólafur var enn í haldi
áfrýjaði hann dóminum yfir sér til
Hæstaréttar Noregs. Stjórnvöld
þar í landi munu hafa litið svo á
að með lausn málsins yrði áfrýj-
unin dregin til baka, en Ólafur
var ekki á því. Hann taldi niður-
stöðu dómsins í Gulaþingi ranga.
Ekki vegna þess að hann væri
saklaus af ákæruatriðum, heldur
hefði handtakan verið ólögleg.
Ekki fékk Ólafur stuðning í þessu
máli og fékk utanríkisráðuneytið
hann til að draga áfrýjunina til
baka.
Þessu málavafstri var þar með
lokið og Ólafur frjáls maður í
sínu heimalandi. Það voru svo
ekki smærri atburðir en deilurnar
um inngönguna íslands í NATÓ
sem komu Ólafi Péturssyni aftur í
sviðsljósið. Þjóðviljinn fullyrti
þremur dögum fyrir atkvæða-
greiðsluna 30. mars að hann ætti
sinn þátt í að þjálfa hvítliða-
sveitirnar, en í blaðinu segir:
„Lið þetta er m.a. skipulagt og
þjálfað af morðingjanum Ólafi
Péturssyni, sem ríkisstjórnin
leysti úr 20 ára tukthúsi í Noregi,
þar sem hann hafði á samvizk-
unni á þriðja tug mannslífa."
Viku síðar er fjallað um þátt
Ólafs með þessum orðum:
„...hershöfðinginn er fenginn
beint frá Gestapo. „fslenski
böðullinn" var hann kallaður í
Noregi... dæmdur glæpamaður
fluttur frá Noregi til að gæta laga
og réttar á íslandi.“
Ólafur tók þessum árásum
ekki með þegjandi þögninni og
fór í mál við blaðið. Áki Jakobs-
son, verjandi ritstjóra Þjóðvilj-
ans, Sigurðar Guðmundssonar,
fór fram á það við utanríkisráðu-
neytið við réttarhöldin að það
legði fram öll skjöl sem vörðuðu
Ólaf Pétursson, en afrit af máls-
skjölum höfðu skilað sér frá Nor-
egi á sínum tíma. Utanríkisráðu-
neytið hafnaði beiðninni og þar á
bæ töldu menn að skjölin væru
málaferlum þessum óviðkom-
andi. Hæstiréttur úrskurðaði í
framhaldi af þessu að dómari í
málinu skyldi fara yfir skjölin og
vega það og meta hvort þau
skyldu lögð fram. Um var að
ræða 54 skjöl og úrskurðaði dóm-
arinn að tvö skyldu gerð opinber
en öll hin, 52 talsins, fóru óséð í
skjalageymslur utanríkisráðu-
neytisins.
...um alla eilífð
Hrafn og Ulugi segja að sú
ákvörðun ráðuneytismanna að
neita í fyrstu að leggja fram skjöl
sem vörðuðu Ólaf Pétursson hafi
ekki einungis mótast af því að
þeir hafi viljað halda hlífiskildi
yfir honum, heldur miklu fremur
vegna mjög umdeilanlegrar
framgöngu íslenskra stjórnvalda.
Og sjálfir höfðu þeir ekki er-
indi sem erfiði er þeir beiddust
aðgangs að skjölum þessum við
samningu bókar sinnar um ís-
lenska nasista, en í formála segja
þeir að utanríkisráðuneytið hafi
reynt að leggja'stein í götu þeirra
með því að meina þeim aðgang
að málskjölunum. I samtali við
blaðamann sagði Hrafn að þeir
hefðu fengið neitun ráðuneytis-
stjóra, Hannesar Hafstein, vegna
þess að skjölin vörðuðu persónu-
lega ógæfu einstaklings og færu
þau því ekki út úr ráðuneytinu
um alla eilífð.
Helgi Ágústsson, skrifstofu-
stjóri ráðuneytisins, staðfesti
þetta í gær í samtali við blaðið.
Hann sagði að engar almennar
reglur giltu um meðferð slíkra
mála, en að ráðuneytismenn
hefðu sett sér þær reglur að að-
gangur fengist ekki að skjölum
sem vörðuðu persónuleg vanda-
mál fólks eða erfiðleika. Hann
sagði að hann og ráðuneytisstjóri
hefðu því ákveðið í sameiningu
að verða ekki við þeirri mála-
leitan Hrafns og Illuga að fá að-
gang að þessum skjölum.
Það kom þó fyrir ekki eins og
höfundar segja í sínum formála.
Þeir höfðu önnur ráð með að
komast yfir skjölin, og er bókar-
kafli sá sem helgaður er Ólafi
Péturssyni, og þar með þessi
samantekt hérna, að sjálfsögðu
til marks um það. HS
Föstudagur 25. nóvember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 5