Þjóðviljinn - 03.03.1989, Blaðsíða 19

kynnast betur kynhegðun fólks.
Það hefur mikið verið rætt á
Norðurlöndum og víðar."
Kynhegðun
Norðmanna
Norðmenn hafa gert mjög ná-
kvœma skýrslu um kynhegðun
landsmanna. Varsúskýrsla kynnt
á ráðstefnunni?
„Já en ekki nógu rækilega. Það
var sendur út spurningalisti sem
snertir kynhegðun til tíu þúsund
manna á aldrinum 18 ára til 60
ára. Spurningarnar voru bæði al-
menns eðlis og einnig spurningar
sem voru mjög viðkvæmar fyrir
marga, t.d. hvernig kynlífi fólk
lifir. Tilgangurinn er m.a. sá að
reyna að komast að því hvort það
er meira um samkynhneigð en al-
mennt er álitið. Fólk sem starfar
við þessi mál hefur ýmsar getgát-
ur í kollinum, óljósa vitneskju
um ýmsa hluti, en hinsvegar ekk-
ert fast í höndunum fyrr en fólk
hefur svarað.“
Geturðu greint frá niðurstöð-
um þessarar könnunar?
„Nú hef ég ekki kynnt mér þær
svo rækilega. Ég veit það eitt að
niðurstöður hennar hafa verið
skoðaðar mikið og þar kemur í
ljós að samkynhneigð er þessi
sem menn áttu von á og að það er
töluvert um að fólk hafi einhverja
reynslu af samkynhneigð þótt
það lifi ekki sem slíkt.“
Hverju áttuð þið von á?
„Það má ætla að 10% karla hafi
einhverntíma á ævinni eða eigi
eftir að hafa einhverja reynslu af
samkynhneigð, en ég vil ekki láta
bendla þetta við niðurstöður
könnunarinnar, því þeim er ég
ekki nógu kunnug."
Alnæmi er
kynsjúkdómur
En afhverju ersvo mikilvægt að
kortleggja kynhegðun, er ekki
verið að ryðjast þarna inn í einka-
líffólks?
„Þetta er mikilvægt vegna þess
'að alnæmi er kynsjúkdómur og
kynlíf er stór hluti af lífi allra. Af
því að alnæmi er kynsjúkdómur
og við vitum að hann dreifist bæði
við kynmök karla og einnig við
kynmök konu og karls, þá er eng-
in vitleysa að ætla að þetta geti
orðið mjög stórt og alvarlegt
heilsuvandamál. Okkur vantar
svör við spurningum einsog t.d.
hversu algeng ákveðin tegund af
kynmökum, sem skapar meiri
hættu, er. Þegar slík niðurstaða
liggur fyrir þá er hægt að nýta
hana við að skipuleggja fræðslu
sem beinist af ákveðnum hlutum
eða hegðun til þess undirbúa og
betrumbæta velferð og annað.“
Eru íslendingar að hugsa um
að gera svipaða könnun á kyn-
hegðun fólks og Norðmenn
gerðu?
um 60% og nú eru Norðmenn að
gera aðra könnun meðal unglinga
á aldrinum 17-19 ára.“
Fjólubláa
auglýsingin
Það sem horfir við almenningi
varðandi þessa alnæmisherferð
landlæknis, eru einkum sjón-
varpsauglýsingarnar og smokka-
'herferðin sem fólk hefur orðið
vart við. Fjólubláa auglýsingin
hefur verið gagnrýnd töluvert
fyrir að hún geri kynlíf að ein-
hverjum hryllilegum verknaði.
Þarna er fallegt fólk í eðlilegum
kynmökum en á eftir er kveðinn
upp dauðadómur. Gagnvart
ungu fólki getur það horft svo við
að það sé stórhœttulegt að kela.
„Ég hef orðið vör við þessa
gagnrýni. Ef við skoðum fyrst
hver tilgangurinn var með þessari
auglýsingu, þá var hann í fyrsta,
öðru og þriðja lagi að vekja at-
hygli á því að alnæmi er kynsjúk-
dómur, að fá umræðu um það að
alnæmi smitast með kynmökum.
Kynmökin þurfa ekki að vera
neitt óeðlileg til þess að hægt sé
að smitast af alnæmi. Við getum
aldrei vitað í raun og veru, hver
er smitaður og hver er í hættu.
Þótt við sjáum þetta breiðast
meira út meðal vissra hópa þá er
þetta möguleiki sem allir verða
að hafa í huga. Stóra markmiðið
með auglýsingunni var að tengja
vitund manna við að þetta er kyn-
sjúkdómur og skapa umræðu um
alnæmi sem kynsjúkdóm.
Mér fannst landlæknir svara
þessari gagnrýni á fjólubláu
auglýsinguna ágætlega. Ef einu
vandræðin sem maður á eftir að
eiga við að glíma gagnvart börn-
unum sínum er að útskýra fyrir
þeim að það að kela er ekki
hættulegt, þá geta þeir foreldrar
verið ánægðir með sinn hlut. Þeg-
ar krakkinn er orðinn 17 ára veit
hann mjög vel að kynlíf er ekki
hættulegt.“
Hefur komið umrœða í kjölfar
auglýsingarinnar?
„Já, það finnst mér. Auglýs-
'ingin hafði sitt gildi að allir tóku
eftir henni. Ég held að það sé
ekki nokkur maður sem veit ekki
að alnæmi smitast með kyn-
mökum. Við fengum þá miklu
umræðu sem við vildum. Það má
alltaf velta því fyrir sér hvort hægt
hefði verið að gera það á annan
hátt. Mér finnst það aukaatriði."
Samtökin 78
Samtökin 78 hafa gagnrýntþað
að landlæknisembættið hafi ekki
tekið almennilega við sér fyrr en
Ijóst var að það voru ekki bara
hommar sem áttu á hættu að smit-
ast.
„Þetta er alrangt. Eitt af því
fyrsta sem gert var hjá landlækn-
isembættinu var að hafa samstarf
við Samtökin 78 og það hefur ver-
hinsvegar að við séum öll sam-
taka í því að reyna að finna góða
leið til þess að koma þeim upplýs-
ingum til skila sem þurfa
nauðsynlega að komast á fram-
færi.Það er fulltrúi frá Samtökun-
um 78 í þessari landsnefnd sem
fjallar um alnæmi. Það er verið
að reyna að fá sjónarmið allra inn
í myndina."
Sprautufólkió
Er vímuefnaneytandi sem notar
sprautur í nefndinni?
„Nei.“
Það hefur fyrst og fremst verið
talað um hommana í sambandi
við alnœmi en það er annar hópur
sem einnig er í mikilli hœttu, það
er sprautufólkið. Hefur verið
starfað jafn mikið með því?
„Því miður hefur það ekki ver-
ið gert. Það þyrfti vissulega að
gera stórt átak þar. Við erum nú
að setja niður áætlun fyrir næstu
þrjú árin og setjum þar viss verk-
efni í forgang. Þar tökum við fyrir
hegðun hópa einsog fíkniefna-
neytenda sem sprauta sig. Það
hefur verið í gangi fræðsla fyrir þá
en hún hefur ekki verið nógu
markviss, heldur meira samferða
hinni almennu fræðslu, að
óhreinar nálar og sprautur geti
borið smit á milli, þ.e.a.s. blóð-
ið.“
Smitleiðir
Hvað hefur mestan forgang í
þessari áætlun semþú talaðir um?
„Það er verið að vinna í þessu
núna en í grófum dráttum er það
áframhaldandi fræðsla. Við vilj-
um gjarnan hafa hana markviss-
ari og beina sjónum meira að
ákveðnum smitleiðum. Smit
berst áberandi mest milli sam-
kynhneigðra karla og meðal vím-
uefnaneytenda sem sprauta sig.
Einnig getur smit borist milli
karla og kvenna við samfarir. Við
viljum gjarnan vera með fræðslu
sem tekur fyrir allar þessar smit-
leiðir, en auk þess getur smit bor-
ist milli móður og barns í móður-
kviði og við blóðgjöf, en líkur á
því eru hverfandi núorðið, þar
sem blóðið er mótefnaprófað.
Við kynmök getur smit bæði
borist á milli samkynhneigðra og
gagnkynhneigðra en það eru viss-
ar kynlífsathafnir sem eru hættu-
legri en aðrar. Það eru mök í
endaþarm, hvort sem þau eru
milli samkynhneigðra karla eða
konu og karls. Það er meiri hætta
á að fólk blóðgist. Slímhúðin er
þynnri í endaþarminum. Inní
þetta spila líka aðrir kynsjúk-
dómar. Við viljum taka alnæmi
sem einn af þessum kynsjúkdóm-
um, einkum meðal ungs fólks.
Smitleiðin er fyrst og fremst kyn-
mök og það er hægur vandi að
verja sig.“
Hvernig þá?
48 greinst
með alnæmi
Hversu margir hafa greinst með
alnæmi hér á landi?
„Ég er með tölur frá því í sept-
ember. Þá höfðu 22 greinst
smitaðir en einkennalausir, 16
með forstigseinkenni og 10 með
alnæmi á lokastigi, þar af voru 5
látnir. Samtals eru þetta 48 ein-
staklingar.“
Erþetta hlutfallslega svipað hér
og á hinurn Norðurlöndunum?
„Já útbreiðslan hér virðist
mjög svipuð og á hinum Norður-
löndunum. Útbreiðslan virðist
þó ívið meiri í Danmörku en ann-
arsstaðar á Norðurlöndum."
Alnæmi lítið
smitandi
Mest öll fræðslustarfsemin
virðist ganga útáþað að vara fólk
við smitleiðum en er ekkifull þörf
á að frœða fólk um það hvernig
umgangast beri það fólk sem þeg-
ar hefur sýkst af alnæmisveir-
unni?
„Jú, svo sannarlega. Því miður
verða þessir einstaklingar fyrir
mjög óréttmætri meðferð af hálfu
umhverfisins. Ég vil taka það
skýrt fram að enginn þarf að ótt-
ast alnæmissjúkling. Þessi sjúk-
dómur er alls ekki mjög smitandi.
Hann smitast bara við kynmök og
við blóðblöndun. Flestir aðrir
sjúkdómar eru miklu meira smit-
andi. Þrátt fyrir það eru miklir
fordómar og mikil hræðsla í
þjóðfélaginu við þennan sjúk-
dóm og þessir fordómar gera al-
næmissjúklingunum mjög erfitt
fyrir. Það er vitaskuld mjög erfitt
fyrir einstakling að fá þann úr-
skurð að hann sé sýktur af al-
æmisveirunni. Það er ekkert
ósvipað því og fá þann úrskurð að
þú sért með krabbamein á háu
stigi. Þetta er slæm vitneskja. En
í viðbót við þá vitneskju kemur
hræðslan gagnvart umhverfinu.
í heilbrigðisráðuneytinu hefur
verið reynt að skapa sem best
umhverfi fyrir þetta fólk. Þá hef-
ur mikið verið gert til þess að
koma þeim upplýsingum á fram-
færi að almenningi stafi ekki
hætta af alnæmissjúklingum. í
öllum bæklingum sem við höfum
gefið út um sjúkdóminn er komið
inn á hvernig alnæmi smitast og
hvernig það smitast ekki.
Þá vil ég geta leikritsins „Eru
tígrisdýr í Kongó?“ f því er mikið
komið inn á félagslegar aðstæður
alnæmissjúklinga. Sömuleiðis
kem ég ætíð inn á þetta í fyrirlest-
rum mínum. Samt er aldrei nóg
gert og það væri kannski ráð að
taka þetta fyrir í sjónvarpsauglýs-
ingu því slagkraftur þeirra er
mikill einsog við höfum orðið vör
við.“
Hvað með stuðning ríkisins til
við höfum úr svo litlu að spila
verðum við að vanda valið og því
höfum við sett ákveðin verkefni í
forgang.
Ég vildi gjarnan að við gætum
komið upp sterkari símaþjón-
ustu. Þegar ég var í Kaupmanna-
höfn heimsótti ég svona alnæm-
issímalínu. Þangað var mikið
hringt og mikil ráðgjöf veitt.“
Hvernig er háttað símaþjónustu
hér?
„Það er símaþjónusta hjá sam-
starfsnefnd Landspítala og Borg-
arspítala, sem er staðsett í Borg-
arspítalanum. Sá sími er einungis
opinn tvo tíma á dag. Þangað
hringir fólk til þess að forvitnast
um alnæmisprófið og hvort það
eigi að fara í próf, ganga úr
skugga um það hvort ástæða sé til
þess að óttast. Þá eru Samtökin
78 með síma, sem er mun meira
notaður. Það eru ekki eingöngu
hommar sem hringja þangað, því
þangað hringir allslags fólk til
þess að forvitnast um sjúkdóm-
inn. f Kaupmannahöfn hringja
skólakrakkar mikið í símalínuna
til þess að fá upplýsingar um sjúk-
dóminn. Hann var nýttur á mjög
skemmtilegan hátt og þeir sem
svöruðu í símann höfðu verið
þjálfaðir í að gefa góðan stuðning
og réttar upplýsingar. Þetta er
eitt af því sem ég hef mikinn
áhuga á að efla hér á landi. En
þetta kostar allt peninga.“
Notið smokkinn
Nýverið voru stofnuð Samtök
áhugamanna um alnœmisvand-
ann.
„Já, þau voru stofnuð í des-
ember sl. Þessi samtök ættu að
geta látið margt gott af sér leiða.
Félagið samanstendur af fólki,
sem einhverra hluta vegna hefur
áhuga á að leggja þessu máli lið,
hvort sem það tengist því eða
ekki. Svona félag er mjög þarft,
einmitt til þess að koma með nýj-
ar og aðrar hugmyndir. Besta
lausnin er alls ekki að allir séu
sammála. Sjálf er ég meðlimur í
þessu félagi.“
Hvað kom til að þú fórst að
starfa við þetta?
„Ég er hjúkrunarfræðingur að
mennt. Ég hafði verið í barn-
eignafríi. Svo kom að því að mig
langaði að fara að vinna hluta-
starf og ég sá auglýst fræðslustarf.
Ég hef lengi haft áhuga á heilsu-
gæslu. Ég sótti um starfið og þá
reyndist það vera landlæknir sem
var að leita að fræðslufulltrúa um
alnæmi. Mér fannst málefnið
áhugavert og dembdi mér í það.
Ég er búin að vera með þessa
fræðslu í rúmt ár en í september
bættist við að ég varð starfsmaður
nefndarinnar, en er áfram með
vinnustaðafræðsluna.“
Þú ert móðir?
„Ég er tveggja barna móðir.“
Heldurðu að það verði ekki
leiðinlegt hjá börnunum þínum

i

„Við höfum rætt það og höfum
áhuga á því og það kann vel að
vera að úr því verði en þetta er
enn á umræðustigi. Við vitum
ýmislegt um kynhegðun. Sérhver
fullorðin manneskja veit ýmislegt
um kynlíf. En við vitum ekki fyrir
víst hvað er algengt og hvað er
sjaldgæft?"
En er fólk tilbúið að svara
slíku?
„Það var mjög góð svörun í
könnun Norðmanna. Það var
fullkomin nafnleynd. Spurning-
arnar voru vel upp settar en mjög
nærgöngular oft. Svörunin var
ið gott samstarf. Við höfum unn-
ið með þeim auk þess sem þeim
hefur verið veittur beinn stuðn-
ingur. Ég held að þessi umræða
skapist vegna þess að fjölmiðlum
þótti á sínum tíma fréttnæmara
þegar ein kona smitaðist við
blóðgjöf heldur en þegar einn
samkynhneigður karl smitaðist.
Það eru að sjálfsögðu skiptar
skoðanir um það hvernig eigi að
haga fræðslu innan ákveðinna
hópa. Við erum ekki öll á einu
máli, hvorki innan heilbrigðis-
ráðuneytisins né í þessari nefnd,
hvað þá fólk úti í bæ. Ég held
„Með því að nota smokk. Og
líka með því að forðast kynmök
um endaþarminn. Það verður að
leggja áherslu á það hvernig fólk
getur varist smiti. Ekki að vera
með prédikun um lifnaðarhætti
fólks þótt það fljóti oft með. Það
kann að hljóma þannig þegar við
erum að hvetja fólk til þess að
nota smokka og að sofa ekki hjá
mörgum. En þetta er það sem
eykur hættuna á smiti. Fólk þarf
ekki að breyta um lífsstíl. Það
getur notað þær varnir sem fyrir
hendi eru, einsog t.d. smokk-
inn.“
forvarnarnarstarfsemi. Er hann
nægur?
Stuðningur
ríkisins
„Hann er aldrei nægur. I ár
fengum við fjárveitingu upp á 8,2
miljónir króna, sem ekki er mikill
peningur því það er dýrt að láta
búa til auglýsingar og prenta
bæklinga. í fyrra fengum við 10
miljónir króna, þannig að fjár-
veitingin í ár er lægri í krónutölu
en í fyrra. Þetta er mun minna en í
nágrannalöndum okkar. Þar sem
þegar þau verða unglingar? Allur
Ijómi farinn af kynlífinu.
„Nei. Það efast ég um. Ég vil
ekki koma á staði sem einhver
kynlífshrellir. Heldur reyni ég að
segja ungum krökkum að það sé
einfaldur hlutur til þess að
tryggja það að maður smitist
ekki, ekki bara af alnæmi heldur
líka af lekanda, sífilis og öðrum
kynsjúkdómum, að nota smokk-
inn. Það er hægt að lifa mjög svip-
uðu kynlífi og áður. Hver kýs sér
sinn veg. Það litla sem þarf að
bæta við er að nota smokkinn."
-Sáf
Föstudagur 3. mars 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 19