Þjóðviljinn - 04.05.1990, Blaðsíða 21

Það er alltaf verið að tala um
það, hve erfitt sé að spá í framtíð-
ina. Einhver óvitlaus hefur
sagt: Nútíminn er á flökti, fram-
tíðin í óvissu - það eina sem við
getum breytt er fortíðin.
Enda eru menn mjög iðnir við
þann kola.
Samt halda menn áfram að spá
í framtíðina. Og þá koma fljótt
fram tvær höfuðhneigðir sem
stefna hvor í sína áttina.
Hvert
liggur leiðin?
Annarsvegar er viðvörunar-
hneigðin. Hún kemur fram í því
að menn framreikna vaxandi
sóun á auðlindum og orku og
brýna það fyrir mönnum að ef
þeir haldi áfram sem fyrr þá kom-
ist þeir í þrot fyrr en varir og
„geimskipið jörð“ verði heilsu-
spillandi eða vonlaust húsnæði.
Hinir eru svo framfaratrúar -
einatt svo kappsamir að þeir vísa
öllu frá sér með megnri fyrirlitn-
ingu sem truflar það, að þeir
framreikni afkastagetuna á ýms-
um sviðum og fái út hin bestu
kjör í hinum besta heimi allra
heima.
Mitt á milli situr tiltölulega
saklaus almenningur, sem kann
ekki að rýna í gegnum þann taln-
agaldur sem í kringum hann er
spunninn og trúir því náttúrlega
sem hann helst vill trúa. Og hver
vill ekki að allt sé á góðri leið og
allsnægtir handan við næsta
horn?
Vöxturinn
takmarkalausi
Einn þeirra sem hefur sérhæft
sig í að búa til fallegar framtíðar-
spár og er eftir því vinsæll og vel
látinn er John Nesbitt. Hann ylj-
ar hinum ríku svo um hjartað, að
þeir eru tilbúnir að borga honum
svosem miljón fyrir einn fyrirlest-
ur um „meginstrauma" (ef okkur
leyfist að kalla „megatrends" því
nafni). Oe bók hans samnefnd
hefur lengi verið á metsölulistum
- alls munu átta miljónir eintaka
hafa selst. Og þar eru ekki maðk-
ar í mysu. Meginstraumar nálægt
upphafi tuttugustu og fyrstu aldar
eru þessir, að dómi Nesbitts:
Hátækni og stórar fríverslunar-
blakkir (EB, Bandaríkin, Japan)
munu leiða til varanlegs bióm-
askeiðs í þeim heimshlutum sem
mynda „eftir-iðnaðarsamfélag-
ið“. Þaðan mun breiðast út um
allt alveldi markaðarins. Pólitík
mun gegna smáu aukahlutverki í
því samhengi.
Sovétríkin munu koma með í
Egið hrósar sigri
Hér eru ekki allir „straumar“
Nesbitts upp taldir - en allt sem
hann nefnir telst vísa til sigurhá-
tíðar Einstaklingsins yfir kerfum,
borgum, stéttum, flokkum. Allar
„heildir“ eru úr tísku - í tísku
verður einstaklingurinn og hans
afrek. Einnig verður gengið út frá
„meðfæddu misrétti einstakling-
anna“. M.ö.o. dregið verður úr
öllum hugmyndum um áhrif sam-
félagsins til jöfnuðar, grundvall-
arforsenda verður sú að menn
séu fæddir mjög misgáfaðir.
frelsi til að velja úr mörghundruð
tilbrigðum við fjölskyldubílinn.
Ritdómari Spiegel segir á þá leið,
að maðurinn, hugsanir hans og
tilfinningar, eins og skreppi sam-
an í túlkun Nesbitts í skamm-
hlaupi milli framleiðslueininga
og neyslueininga:
„Sjúkdómar, einsemd, leiði,
ofbeldi, ótti, fíkn, streita, vím-
ugjafar eru næstum því út úr
myndinni. Sömuleiðis eyðni og
jafnvel sultur. Hátækni og há-
efnafræði hafa rekið á brott orku-
og auðlindavandamál, háska-
legar breytingar á loftslagi og
Nokkur orð um bjartsýnina þægilegu og afneitun þess sem
vellíðan truflar
þessari þróun stórvandræðalaust,
eins þótt ríkisgeiri verði þar
áfram öflugur.
McDonald og Benetton munu
því breiða vestræna lífshætti út
um allan heim. Það mun leiða til
vissra saknaðarviðbragða (án pó-
litískra afleiðinga þó) og menn
munu reyna að kaila aftur til lífs
hefðir hver sinnar þjóðmenning-
ar. Velferðarþjóðfélögiðnríkj-
anna gömlu munu hverfa í slóða
Margaretar Thatcher og hennar
líka - en þeir sem höllum fæti
standa á vinnumarkaði munu
bjargast með endurþjálfun og á
takmarkalausum hagvexti.
Síðasti áratugur aldarinnar
verður áratugur erfðatækni og líf-
tækni og siðferðilegir og þar með
pólitískir fyrirvarar sem menn
hafa haft um hugsanlegar afleið-
ingar þess munu víkja fyrir
öflugri markaðssetningu þessara
möguleika.
Þrátt fyrir allar framfarir er trú
manna á að vísindi leysi allan
vanda fyrir bí. Því eigum við von
á miklu blómaskeiði sértrúar-
flokka allskonar og dulhyggju-
hópa, sem munu taka drjúgt frá
hinum stóru og tiltölulega „skyn-
sömu“ kirkjum.
HELGARPISTILL
Þetta á samt ekki að leiða til þess
að menn fari að útrýma „annars
flokks fólki“ eins og fasistar,
heldur á hver um sig að vera á
framfarabraut á þeim stað sem
hann sættir sig við. Veröld ný og
góð, semsagt.
Margir eru
utan við
Bók Nesbitts „Megatrends
2000“, þeas þýsk útgáfa hennar,
er til umfjöllunar í nýlegu hefti
vikuritsins Spiegel. Þar er
reyndar ekki ljóst hvort um er að
ræða þá „gömlu“ metsölubók
óbreytta, eða framhald af henni.
En sama er: af sjálfri endursögn
efnisins verður ljóst sem fyrr
segir að mjög er stefnt á
bjartsýnina - og þar eftir ýtt til
hliðar sem flestu því sem trufla
kann framtíðarsýn á veröld nýja
og góða. Meirihluti mannfólksins
og meirihluti landa er eins og
utan við „meginstrauma“. Þeir
sem höllum fæti standa eru ekki
neinnar verulegrar athygli verðir.
Jafnvel í hinum ríkari löndum
hefur Nesbitt aðeins í huga þá tvo
þriðju hluta íbúanna sem hafa
ÁRNI
BERGMANN
náttúru koma fram sem þráhyg-
gja þunglyndra stórslysapostula.
Að vísu er lögð áhersla á mikil-
vægi umhverfismála sem framtíð-
arverkefnis, en að öðru leyti ekki
farið nánar út í þá sálma.“
Óskhyggja
markaöarins
í stað þess er mjög á því tönnl-
ast að hagvexti séu engin tak-
mörk sett. Allt á að halda áfram
með sama hætti og nú, nema enn
hraðar, í enn stærri skömmtum
og spanna enn meira af hnettin-
um. Heimsmarkaðurinn er orð-
inn að eina hreyfiafli sögunnar,
sem ekkert virðist geta truflað
svo um munar. Þegar menn
rekast á einhverja þversögn eins
og þá, að útbreiðsla vestrænna
neysluhátta um allan heim (til
þeirra amk. sem efni hafa á) muni
m.a. leiða til þeirra viðbragða að
menn leiti til þjóðlegheita ýmis-
konar - þá verður allt til að styðja
heimsmarkaðinn samt sem áður.
Með öðrum orðum: fyrir utan
Benetton verður smuga fyrir lop-
apeysur íslenskar eða þýskar leð-
urbrækur.
Greinarhödundur í Spiegel
veltir því fyrir sér hvernig mark-
aðurinn fari að því að skrifa „ósk-
aseðil handa sjálfum sér“ í bók
Nesbitts, hvernig svoddan „lær-
dómskver um kapítalískar skýja-
borgir“ verður til. Sú útlistun er
lærð vel, en kannski nægir að vísa
til þess sem sagði í upphafi þessa
máls: slík bók verður til vegna
þess blátt áfram að það er eftir
henni góð eftirspurn, hún fellur
vel að því sem menn vilja helst
trúa. Rit af þessu tagi eru þá um
leið ágæt staðfesting á því að af-
neitun vandamála er öflugt ein-
kenni okkar tíma - eins og svo
margra annarra.
Önnur sjónarmið
Það er mjög líklegt að túlkun af
þessu tagi muni verulegan byr
hafa á næstunni. Að vísu hafa
grænar hreyfingar gert menn
næmari á mengun og umhverfis-
vanda en áður - en um léið hafa
þeir sem iðnaði og almenningsá-
liti ráða lært margar aðferðir til
að friða fólk með fagurgala og
sýndarráðstöfunum. Skapa sér
„græna“ ímynd, þótt ekki væri
nema með því að breyta litnum á
umbúðunum utan um vöru sína
(Nokkur fróðleg dæmi af því tagi
birtust í viðskiptakálfi Morgun-
blaðsins á dögunum).
Samt sem áður eru þeir áhrifa-
menn til, sem taka af alvöru upp
framtíðarmálin án þess að lfta
fram hjá því sem óþægilegt er.
Þvert á móti: þeir setja það á
oddinn að menn verði að finna
sér leið til að lifa betra lífi án þess
það þurfi endilega að þýða meiri
framleiðslu, meiri sóun á hráefn-
um og orku. í nafni þeirrar sam-
stöðu sem mestu skiptir þegar allt
kemur til alls: samstöðunnar með
næstu kynslóðum: ekki megum
við éta upp lífsmöguleika þeirra
áður en við kveðjum. Einna
þekktastur slíkra manna er Oskar
Lanfontaine, sá sem banatilræði
var sýnt á dögunum. Hann hefur
af einna mestu hugviti reynt að
brúa bilið milli erfiðrar siðferði-
legrar kröfu og vinsælda meðal
kjósenda. Það var merkileg upp-
lifun að heyra til Oskars þegar
hann kom hingað og messaði yfir
skemmtilegri blöndu af krötum
og allaböllum. Meðal annars
vegna þess hve „afneitunin" virt-
ist sterk í mörgum þeirra er á
hann hlýddu: Þeir voru hrifnir af
mælsku mannsins, frægðarljóma
og rökfestu - en þeir vildu helst
vísa frá sér því sem hann var að
segja um það að „minna getur
verið betra“ og að samstaðan
nýja, sem hann boðar, krefðist
þess að efnahagslífið yrði sveigt
undir pólitíkina, en ekki öfugt.
Þetta er nú bara eins og hjá Len-
ín, sagði einn hagfróður. Fyrir
okkur íslendinga er þetta alveg
gaga, sagði annar. (Hvorugur
sagði þetta úr pontu).
Og hvað
sagði Havel?
Og áður en þessu lýkur skal
vitnað til annars áhrifamanns:
Václavs Havels, forseta Tékkó-
slóvakíu. Tímarit Máls og menn-
ingar birti nýverið grein ágæta
eftir hann þar sem hann lýsir al-
ræðiskerfum þeim sem hann átti
lengi í höggi við sem framvarðar-
sveit þess ópersónulega valds
sem segir skilið við hinn náttúr-
lega heim mannsins og eyði-
leggur hann í hroka sínum. Með
því móti dregur Havel (án þess að
fara útí í ódýr samanburðarfræði)
fram hliðstæður milli alræðis og
vestrænnar tæknihyggju af því
tagi, sem er á kreiki í bókum fyrr-
nefnds Nesbitts. Havel segir: „í
raun og veru skiptir það engu
sérstöku máli hvort við, háð til-
viljunarkenndum heimkynnum,
eigum í höggi við forstjóra úr
vestri eða flokksgæðing í austri;
við eigum í sama lítilmótlega en
jafnframt heimssögulega stríði
við skriðþunga ópersónulegs
valds!" Og hann bætir gráu ofan á
svart með þvf að krefjast þess að
siðgæðið verði í öndvegi sett, ofar
stjórnmálum og farsældar-
draumum tæknivæðingarinnar:
svo dásamlega gamaldags og þar
með nýr og frumlegur er sá mað-
ur sem nú situr á forsetastóli í
Tékkóslóvakíu.
Föstudagur 4. maí 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21