Dagblaðið Vísir - DV - 04.11.1996, Blaðsíða 12

12
%enning
MÁNUDAGUR 4. NÓVEMBER 1996
Frá Heklu til Húsafells
fjallsins Heklu í tímamótaverki Ásgríms frá 1909 er skilgetið
afsprengi rómantísku stefnunnar og hugmyndarinnar um hið
háleita í náttúrunni sem eigi sér samsvörun í sálarlífi manns-
ins. Impressjónisminn afhelgaði rómantíkina með því að mála
hversdagsleikann og kryfja sjónskynið á nánast hlutlægan og
vísindalegan hátt. Þótt flnna megi impressjónísk áhrif í rann-
sókn Ásgríms á birtu og litbrigðum i náttúrunni strax á 2. ára-
tugnum er eins og hin rómantíska hugmynd um hið háleita í
náttúrunni yfirskyggi jafnan hið rannsakandi (og nútímalega)
auga impressjónistans í verkum hans. Impressjónisminn var
skilgetið afkvæmi nýrrar borgarmenningar sem ekki hafði
skotið rótum hér. En landslag Ásgríms breytist með nýjum
rýmisskilningi, fyllri og efnismeiri litanotkun og nýju klass-
ísku jafnvægi á 3. og 4. áratugnum. Það eru áhrifin frá Cezanne
þar sem málarinn er hættur að líta á eftirlíkingu náttúrunnar
Ein fyrsta minning mín um
sterka upplifun af myndlist er frá
því er ég barnungur sá olíumálverk
eftir Ásgrím Jónsson af kræklóttri
birkihríslu í Húsafellsskógi, málað í
logandi litbrigðum af gulu, rauðu,
dökkgrænu, bláu og brúnu. Þetta
hefur verið snemma á 6. áratugnum,
og um svipað leyti var ég að upp-
götva frönsku impressjónistana,
Cezanne og Van Gogh. Ég gat ekki
gert mér grein fyrir því hvers vegna
þessi mynd hafði svona sterk áhrif á
Myndlist
Ólafur Gíslason
mig þá, en mér skildist að þetta
væru ekki litimir í náttúrunni eins
og við sjáum þá, heldur væri hér
málað upp á lífið eða dauðann og að
málaralistin fælist ekki bara í eftir-
líkingu náttúrunnar heldur væri
hún lífsspursmál, - að vart væri
hægt að nálgast kjama tilverunnar
betur en einmitt í málverki eins og
þessu.
Hvað stendur eftir af þessari
sterku upplifun bernskunnar, og
hvemig metum við verk Ásgrims
Jónssonar í dag?
Því miður er engin tilraun gerð til
slíkrar greiningar i glæsilegri bók Listasafns íslands í tilefni
síðbúinnar yfirlitssýningar á listaverkagjöf Ásgríms til ís-
lenska ríkisins. Þar er allt lagt út af landafræðinni í einhverj-
um óskiljanlegum misskilningi sem getur vart talist annað en
sorglegur. En spurningunni verður ekki svarað án þess að
fjalla um tengsl og inntak rómantíkur og impressjónisma og
hvernig þær hugmyndir kristölluðust svo í hinum stóru for-
dæmum Cezanne og Van Goghs undir aldamótin síðustu. Úr
þessum jarðvegi er myndlist Ásgríms sprottin, og það era ekki
síst andstæðumar Cezanne og Van Gogh sem endurspeglast í
verkum hans upp úr 1940, þegar expressíónísk tilþrif birtast
þar fyrst. í hverju voru þær andstæður fólgnar, og hvað gerði
þessa mílustólpa í myndlist aldamótanna að tveim afgerandi
en ólíkum fordæmum?
Hin upphafna ímynd náttúrunnar þar sem við horfum til
sem frumforsendu en horfír á sjálf-
stæðan veraleika málverksins þar
sem rýmið birtist ekki í dýptinni
heldur í efniskennd litarins, þar
sem birtan er ekki lengur gagnsæ
heldur massíf og hversdagssjónar-
horn impressíónismans víkur fyrir
yflrveguðu klassísku jafhvægi.
Cezanne vildi skapa nýja klassík
á grundvelli málverksins sem slíks
og niðurstaða hans var trú á hlut-
verk málverksins í heildstæðri
framsetningu á nútimalegri hugsun
og þekkingu. Þessar hugmyndir end-
uróma í list Ásgríms, til dæmis í
Heklumyndinni frá 1920-30 sem nú
er sýnd í Listasafninu. Svo verður
afgerandi breyting á þessu upp úr
1940 þegar allt jafnvægi raskast, lit-
imir verða æpandi og veðurbarðar
hríslurnar í Húsafellsskógi verða
eins og ímynd tilvistarkreppu.
Áhrifin frá Van Gogh eru auðsæ og
Ásgrímur hefur án efa fúndið að
hinn rómantíski grunnur var þeim
sameiginlegur, um leið og hann
skildi að niðurstaða Van Goghs var
þveröfug við það sem finna má hjá
Cezanne: í stað yfirvegaðs jafnvægis
kemur ólgandi tilvistarangist og efi,
líka efi um möguleika málverksins í
kapítalískum heimi sem hefur gert
vinnuaflið og þar með manninn að
markaðsvöra. Vel má skynja að Ás-
grímur nálgaðist Van Gogh ekki af
neinu alvöruleysi. Það gerðist á stríðsárunum þegar íslenskur
efnahagur rétti loks úr kútnum en Evrópa var í rústum. í
Húsafellsmyndunum þar sem náttúran leysist upp í ástríðubáli
má ekki bara skynja sterka aðgreiningu innri og ytri veruleika
þar sem ástríðurnar yfirgnæfa eftirlíkingu náttúrunnar heldur
líka efasemdir um þá klassísku myndsýn sem rekja má til Cez-
anne. Efahyggja Ásgríms á sér djúpar rætur í samtíma sem
gerði honum ókleift að þróa hið klassíska myndmál áfram. Það
era þessar sveiflur í list Ásgrims sem Listasafn íslands hefúr
komið sér undan að kryfja með því að túlka hann sem land-
könnuð eða landafræðing.
Yfirlitssýning á listaverkagjöf Ásgríms Jónssonar stendur yfir
til 1.12. í Listasafni Islands sem einnig gefur út bókina Ljós-
brigði, safn Ásgríms Jónssonar, 263 bls. Verð kr. 6.900.
Góð bók er gulli betri
Síðastliðið ár hefur verið áhugafólki um ræktun
hagstætt. Sumarið 1995 var gott, veturinn einstak-
lega mildur og það sumar sem nú er liðið bæði hlýtt
og kyrrviðrasamt. Ytri skilyrði hafa því verið ein-
staklega hagstæð öllum gróðri.
Óvenjuleg gróska hefur einnig ver-
ið í útgáfu bóka fyrir ræktunar-
fólk. Sumarið 1995 kom út hjá
Garðyrkjufélagi íslands bókin
Garðurinn - Hugmyndir að skipu-
lagi og efnisvali; í vor gaf íslenska
bókaútgáfan út íslensku garðblómabókina, og um
mitt sumar gaf Forlagið út Stóru garðabókina. Allt
eru þetta fallegar og læsilegar bækur, sem veita
ræktendum mikinn fróðleik og styðja hver aðra, þar
sem efnistök era ólík og segja má að hver bók fjalli
um ákveðið sérsvið innan garðyrkjunnar.
Stóra garðabókin ber nafn með rentu; hún er 542
síður í stóru broti. Hún er byggð á bók sem Konung-
lega breska garðyrkjufélagið gaf út, Encyclopedia of
Gardening, en vart finnst að bókin standi á erlend-
um grunni. Sumir kaflar bókarinnar voru líka um-
samdir að mestu til að þeir féllu
að íslenskum aðstæðum. Nær 25
sérfræðingar um ræktun lögðu
hönd á plóginn auk ritstjóranna
þriggja til þess að Stóra garðabók-
in kæmi íslenskum garðeigendum
að sem mestum notum. Einnig
hefur mikilhæft fólk unnið að þýðingum, prófarka-
lestri, kortagerð og ýmissi Scimræmingu.
Góð efnistök
Stóra garðabókin er aðgengileg þrátt fyrir stærö-
ina. Henni er skipt niður í tvo aðalhluta og fjallar
fyrri hlutinn og sá viðameiri um uppbyggingu
og ræktun í görðum en sá síöari um útbúnað
og aðstæður til ræktunar. Hvor hluti skiptist í
marga kafla sem hver um sig er sjálfstæður
þannig að unnt er leita sér leiðbeininga um
plöntuval, aðbúnað, gróðursetningu og um-
hirðu einstakra plöntuflokka, allt eftir áhuga
lesandans.
Bókina prýða um 3000 ljósmyndir og skýr-
ingarmyndir sem auka mjög gildi bókarinnar.
Einkum eru þær gagnlegar í sérstökum út-
dregnum köflum, þar sem kennd era rétt hand-
brögð við fjölmargt sem að ræktun lýtur, svo
sem gróðursetningu, klippingu eða ágræðslu.
Hverjum kafla fylgja plöntulistar, þar sem get-
ið er um heppilegar plöntur til ræktunar við
ólík skilyrði.
Stóra garðabókin er þörf bók, falleg og skrif-
uð á góðu og lipru máli. Samhæfing og heildar-
yfirbragð texta er svo gott að ekki er unnt af
finna að hér hafi margir haldið á penna. Bókin
er einkar gagnleg þeim sem era að stíga sín
fyrstu spor á ræktunarbrautinni, og þeir sem
lengra eru komnir finna líka fjölmargt við sitt
hæfi. Hafi ritstjóri og allir þeir sem hafa staðið
að útgáfu hennar þökk fyrir vandaða bók.
Stóra garðabókin - Alfræði garðeigandans
Ritstjóri Ágúst H. Bjarnason, aðstoðarritstjórar Óli
Valur Hansson og Þorvaldur Kristinsson. Forlagið
1996
Bókmenntir
Sigríður Hjartar
Söknuður
Missir og sorg era viðfangsefni
þessarar sænsku bókar eftir Peter
Pohl sem hann skrifar í samvinnu
við stúlkuna Tínu sem missti tví-
burasystur sína í bílslysi. Bókin
fjallar um það hvemig hún tekst á
við sorgina og lærir að yfirvinna
hana.
Bókin hefst á inn-
gangsorðum Tínu þar
sem hún skýrir fyrir les-
anda að þetta sé ekki
„spennusaga með út-
smoginni fléttu" heldur
galli hún um hana sem
lifði af og þurfti að
takast á við lífið. Hún
ávarpar lesanda og segir:
„Og það er ég, Tína, sem
segi söguna en af því að
ég veit að ég get ekki
sagt frá mér í fyrstu per-
sónu ætla ég að tala um „hana“ í
staðinn."
Frásögnin hefst á stuttri kynn-
ingu á fjölskylduaðstæðum systr-
anna en eiginlega sagan byrjar um
jólaleytið þegar þær era þrettán
ára. Þær eru nokkuð dæmigerðir
unglingar í uppreisn við foreldrana
því eins og allir vita eru þeir óskap-
lega ósanngjarnir þegar maður er á
þessum aldri. Albert
faðir þeirra er líka
ansi skapmikill
þannig að það er ekki
hægt að segja að
heimilislífið sé frið-
samlegt. Við fylgjum
þeim svo fram á vorið en þá gerist
hið ómögulega. Á afmælisdegi móð-
ur þeirra era þær heldur mikið að
flýta sér og Tína sem hleypur á und-
an yfir götuna heyrir skell fyrir aft-
an sig og bremsuískur. „Tína snýr
sér við /.../ hvernig hefur Silla get-
að lent alla leið þangað.“
Þessi bók er fyrir margra hluta
sakir athyglisverð. Það er afskap-
lega óvanalegt að fjalla um raun-
verulega atburði eins og dauðaslys
á eins opinskáan hátt og hér er gert,
að ekki sé minnst á að gera það í
unglingabók. Ekkert virðist dregið
undan og lýsingar á hugrenningum
og tilfinningum Tínu eru kunnug-
legar fyrir þá sem hafa upplifað
slíkt. Slysið hefur gríð-
arleg áhrif á hana og á
einu ári breytist hún
úr frekar yfirborðs-
legri tildurrófu í
þroskaðan og ábyrgan
einstakling sem sér líf-
ið í allt öðru ljósi.
Frásagnartæknin er
skemmtileg. Sagan er
mikið til sögð í þriðju
persónu sem auðveld-
ar væntanlega báðum
höfundum verkið, ekki
síst Tinu sem þannig
fær ákveðna fjarlægð frá efninu.
Hins vegar stígur Tína stundum
inn, þegar á líður, með fyrstu per-
sónu sögumann og það gerist eðli-
lega þegar sorgin linar tök sin. í
sögunni birtast ljóð eftir þær báðar
og það besta, að mínu mati, hljóðar
svo: Ég vildi vera tár,/fæðast við
auga þitt,/hrynja niður vanga
þinn,/deyja við varir þínar.
Boðskapur sög-
. unnar felst í orðum
Alberts við dóttur
sína. „Það er eitt
sem maður lærir
þegar slíkir atburð-
ir gerast: hvað það
er sem máli skiptir." Við eigum
nefnilega bara hvert annað og allt
annað er hjóm eitt, en því miður
gera allt of margir þá uppgötvun of
seint. Þessi bók er hvort tveggja í
senn sorgleg og skemmtileg og ég
held að hún láti engan ósnortinn.
Peter Pohl & Kinna Gieth: Ég sakna
þín. Þýðing: Sigrún Árnadóttir
Mál og menning 1996
Bókmenntir
Oddný Árnadóttir