Dagblaðið Vísir - DV - 14.12.1996, Blaðsíða 29

LAUGARDAGUR 14. DESEMBER 1996
menmng 29
Annað bindi af leiklistarsögu Islands, Islensk leiklist
II eftir Svein Einarsson er að koma úr bókbandi um
þessar mundir, en það er gefið út af Hinu íslenska bók-
menntafélagi. Fyrra bindið fjallaöi um tímann fram að
1890, annað bindið byrjar þar og segir söguna til 1920.
„Það er voðalega skemmtilegt tímabil,"
segir Sveinn. „Mér fannst gaman að
glíma við fyrra bindið af því þar
voru svo mörg óleyst mál - sem
mér tókst ekki að leysa nema
að litlu leyti - en þama er
A fleiri spurningum svarað.
H Og það er líka gaman.“
Áhugamenn
- atvinnu-
menn?
„Þetta er vakn-
ingartimabil í
öllu,“ heldur
Sveinn áfram.
„Leiklistarsagan
er bara spegil-
mynd af menning-
arsögunni, einn
þáttur í gjörbreyt-
ingu sem er að
verða á þjóðlífinu.
Alla 19. öldina eru
áhugamenn að fást
við leiklist án þess að
gera aðrar kröfur en
skemmta sér og sínu nán- 1
asta umhverfi. En upp úr
1890 kemur fram krafa um
listsköpun. Listsköpun sem
yrði fólki jafnmikil lyftistöng og
til dæmis bókmenntimar. Breyting-
arnar verða á mörgum vígstöðvum, til
dæmis eru myndlist og tónlist líka að koma fram
í nútímamerkingu, og þarna er lagður grundvöllur að
allri listsköpun sem hefur átt sér stað á þessari öld hjá
okkur.
í leiklistinni voram við svo heppin að eiga nokkra af-
burða leikara og tvo menn sem voru færir um að segja
þeim til, gátu leikstýrt, Jens Waage og Einar H. Kvaran.
Hvorugur var lærður. Stundum er sagt að þetta hafi
ekki verið annað en áhugamennska áfram af því að fólk
gat ekki lifað af list sinni eingöngu fyrr en löngu seinna,
og af því að þau höfðu ekki formlega menntun í listinni
þó að krafan væri komin um það. Fyrstu menn fóru til
formlegs náms upp úr þessu tímabili.
En ég veit að það var óhugsandi að tala um Brynjólf
Jóhannesson, Arndísi Bjömsdóttur, Soffiu Guðlaugs-
dóttur eða Val Gíslason sem amatöra þótt þau væru
óskólagengin, ég sá þau sjálfur leika. Þetta voru
þroskaðir listamenn. Þau höfðu sótt eitthvað af nám-
skeiðum en það höfðu sumir frumherjarnir gert líka, til
dæmis sóttu Stefanía Guðmundsdóttir og Guðrún Ind-
riðadóttir báðar námskeið í Danmörku.“
- Leggjum við þá of mikla áherslu á skólagöngu nú til
dags?
„Nei, það vil
ég ekki segja.
Ég er sann-
færður um að
ýmsir sem
nutu sín ekki
sem skyldi á
þessum tíma
hefðu gert það
ef þeir hefðu
fengið form-
lega menntun.
En það er
alltaf til fólk
sem hefur
óvenjulega
hæfileika og
kemst af sjálfs-
dáðum á stig
sem getur ekki
kallast annað
en atvinnu-
mennska í list-
inni. Þeir
bestu meðal
frumherjanna
okkar komust
upp á það stig.
Nú er alltaf
erfitt að bera
Sveinn
Einarsson
leikstjóri
og
rithöfundur.
DV-mynd GVA
Guörún Indriðadóttir í hlutverki Höllu í
Fjalla-Eyvindi árið 1911. Jóhanni Sig-
urjónssyni fannst hún betri en Jo-
hanne Dybwad í þriðja þætti, þegar
Halla hendir barni sínu í fossinn.
Myndin er í ritinu Leikfélag Reykjavík-
ur 50 ára (1947).
vitnisburð á milli kynslóða, smekkurinn breytist svo
mikið. Þegar ég var í námi fengum við einu sinni að
hlusta á Söru Bernhardt lesa. Rödd hennar hafði heillað
heilar álfur, en það var ekki bara frumstæð tæknin sem
gerði að verkum að okkur fannst hún hlægileg. Mót-
tökufræðin verða að koma til hjálpar; hvemig
virkaði þetta á samtíðina.
Frú Stefanía er sennilega einhver sú
kona sem hefur verið dáðust á ís-
landi um sina daga. Hún var virt
og elskuð og skáldin ortu um
hana. Þegar hún hélt upp á 25
ára leikafmæli sitt var það
meiri háttar þjóðhátíð!
Allir helstu andans menn
kepptust um að hylla
hana.“
Myndum við
kunna við leikstíl
hennar í dag?
„Hún myndi leika
allt öðruvísi í dag!“
- En ef við sæjum
hana eins og hún
var?
„Ég skal ekki
segja. En ekki er
nokkur vafi á að hún
hefur haft rödd sem
heillaði áheyrendur
og ríka innlifunar-
hæfileika, því hún
hafði tilfinningaleg
áhrif á áhorfendur. Hún
var bersýniléga með
óvenjuskarpa sviðsgrein-
ingu, sem er sérgáfa, og
sviðslegt hugmyndaflug sem
felst í því að láta sér detta í hug
hvemig bókstafurinn í handritinu
geti orðið að lifandi veruleika sem
kannski stendur ekki einu sinni í handrit-
inu. Og hún var ekki ein um þetta.
Svo höfum við mat gagnrýnenda og þeir vora ekkert
óskarpari en nú til dags, enda vora þetta margir helstu
menntamenn þjóðarinnar. Sumir höfðu unnið í leik-
húsi og þekktu það innan frá, og þeir bera leiklistina
fyrir bijósti. Það er svo mikill metnaður fyrir hennar
hönd. Þegar stórvirki eins og Fjalla- Eyvindur er frum-
sýnt þá er forsíðan lögð undir leikdóm."
Samanburður við útlönd
Þegar leikrit Jóhanns Sigurjónssonar koma til þá fá
menn samanburð, því þau era líka leikin í útlöndum.
Og samanburðurinn er ekki alltaf útlöndum í vil. Jó-
hann sá bæði Guðrúnu Indriðadóttur og Johanne
Dybwad leika Höllu með nokkurra mánaða millibili.
Johanne var fremsta leikkona Norðurlanda á þessum
tíma, og hann segir að hún hafi verið betri; þó hafi
Guðrún slegið henni við í þriðja þætti.
Þegar Galdra-Loftur kemur fram þá er almennt álit
dönsku gagnrýnendanna að leikararnir þar hafi ekki
haft burði til að leika verkið. Raunsæisstíllinn var rikj-
andi í Danmörku og það þýðir ekki að reyna að leika
rómantískt tungutak Jóhanns raunsætt. Skáldskapur-
inn þarf að verða að sviðslegum sannleika. Ekki er vafi
á að Jens Waage og Stefanía hafa ráðið betur við það.
Og leiklistin vaknar út um allt land. Það er leikið í
30 til 40 plássum, og ekki bara eitt leikfélag á sumum
stöðum heldur tvö og þrjú. Þetta era ungmennafélög,
verkalýðsfélög, kvenfélög og mjög oft eru það templ-
arar því þeir stóðu fyrir því að byggja húsin. Það er
leikið hér um bil í hverjum skóla sem rís á landinu, í
baðstofum og jafnvel hlöðum. Þessi almenni áhugi og
snerting fólks við leiklistina er ein orsök þess hvað
hún á stór itök meðal almennings. Þessu reyni ég að
sinna líka eftir föngum.
Fljótlega var farið að gera kröfur um umhverfi og
fyrsti marktæki leiktjaldamálarinn kemur fram, Einar
Jónsson. Og strax 1906 er farið að segja að leikarar
Leikfélagsins séu svo góðir að þeir eigi skilið að fá al-
mennilegt leikhús, þar sem þeir geti sinnt listinni frá
morgni til kvölds."
Hluti af sjálfstæðisbaráttunni
„Á tíu árum gerbreyfir Leikfélagið viðhorfl fólks til
leiklistarinnar. Það kemur meira að segja til tals að
veita frú Stefaníu heiðurslaun eins og helstu skáldum
og rithöfundum, og hún fékk þau einu sinni. Og þetta
var ekki bara metnaður lítils hóps af fólki heldur er
þetta stór hluti af sjálfstæðisbaráttunni. Leikfélagið er
að sýna að við séum nútímaþjóð, hlutgeng í samfélagi
þjóðanna, og að við eigum skilið sjálfstæði. Það skipti
engu máli hvort við séum mörg
eða fá. Þetta voru alvöru lista-
menn sem við stöndum í feikn-
arlegri þakkarskuld við.“
- Ertu byrjaður á þriðja
bindi?
„Nei, og ég veit ekki hvort ég
hef orku til þess. Ég byrjaði á
þessu þegar ég var í námi fyrir
þrjátíu árum. Þetta hefur verið
margra ára verk með öðram
verkefnum. Licentiatsritgerðin
mín fjallaði upphaflega um
hluta af þessum tíma, og mér
fannst alltaf að ég yrði að gera
eitthvað úr henni.
Þetta er ógurlega heillandi
tími, þessi vaikning, þessi metn-
aður að sýna að hér búi nú-
tímaþjóð sem geti staðið á eigin
fótum í öllu tilliti. Ég er dálítill
aldamótamaður í mér. Það er
svo gaman að fást við þetta af
því að það er verið að leggja
grunn að nútímamenningu
okkar." -SA
Jens B. Waage sem Galdra- Loftur 1914.
Úr Leikfélag Reykjavíkur 50 ára.
Þrír góðir jeppar
Land Rover Discovery V8 árg. 1991
Kraftmikill jeppi, 7 manna, tvær topplúgur, originaf
stuðaragrind m. aukaljósum og gangbretti, 6 disl"
geislaspilari, MMT farsími o.fl. Ekinn 104.000
Mercedes Benz 280GE árg. 1987
Hraustur fjallabíll, sjálfskiptur, læst drif framan og
aftan.Verð.650.000
Toyota LandCrusier
GX turbo dísil
árg. 1988
Ekinn aðeins 86.000 km,
læst drif framan og aftan,
33” dekk á álfelgum,
gangbretti.Verð 2.170.000
NOTAÐIR BÍLAR
Suðurlandsbraut 14,
sími 581 4060/568 1200