Dagblaðið Vísir - DV - 05.04.1997, Blaðsíða 15

X>'\r LAUGARDAGUR 5. APRÍL 1997
15

(slendingar hafa fariö meö sjálfstjórn innanlandsmála sinna í um áttatíu ár og fagnaö sjálfstæöu lýöveldi þann 17. júní ár hvert í melra en hálfa öld. En þaö er afar skammur tími í lífi þjóöar. DV-mynd S
Merkileg átök eiga sér stað í
samtímanum milli tveggja
strauma. Annars vegar er það ver-
aldarvæðing viðskipta og sam-
skipta 1 víðtækustu merkingu
þess orðs. Hins vegar harðvítugar
deilur innan þjóðríkja sem í ýms-
um tilvikum leiða beinlínis til
sundurlimunar ríkisins, einkum
vegna ólíkra trúarbragða og/eða
tungumáls íbúanna.
Samtímanum hættir hverju
sinni til að líta á ríkjandi ástand
sem eðlilegan og sjálfsagðan hlut
- jafnvel þótt það sé sögulega séð
nýtilkomið og sífelldum breyting-
um undirorpið.
Þetta á meðal annars við um
sjáifa hugmyndina um þjóðríkið,
sem hefur sett mikinn svip á tutt-
ugustu öldinna, bæði til góðs og
ills.
Hvað er þjóð?
íslendingar telja sig væntanlega
ekki eiga í neinum erfiðleikum
með að svara spurningunni
„Hvað er þjóð?“ fyrir sitt leyti.
Lega landsins hefur séð fyrir því
að móta þjóðernisvitund meðal af-
komenda norrænna víkinga og
írskra þræla á þessari löngum af-
skekktu eyju. Auk þess er tungu-
málið eitt og hið sama á öllu land-
inu og trúarbrögðin að mestu
líka, með vel yfir níutíu af
hundraði landsmanna innan lút-
ersku þjóðkirkjunnar.
Samt voru íslendingar um
margar aldir innlimaðir í önnur
þjóðríki - fyrst Noreg og síðar
Danmörku - og virtust lengst af
sætta sig bærilega við það fyrir-
komulag. Eiginleg sjáifstæðisbar-
átta hófst aðeins fyrir um einni og
hálfri öld eða svo, og þá voru
reyndar margir sem töldu af og
frá að rétt væri að slíta aldagömlu
bandalagi við Dani.
Mörg önnur þjóðríki eru ekki
eins heppin og íslendingar að
þessu leyti. Staðfestingu þess má
sjá daglega í fréttum sem hingað
berast í stríðum straumi utan úr
heimi og lýsa erfiðri sambúð inn-
an landamæra þjóðríkja, beinum
átökum milli þjóðarbrota og jafn-
vel heiftarlegum og mannskæðum
borgarastyrjöldum.
Eiga sér skamma sögu
Sögulega séð eru þjóðríki til-
tölulega nýleg uppfinning. Bent
hefur verið á að þótt Fom-Grikk-
ir hafi litið á sig sem eina þjóð þá
hafi þeir ekki myndað eitt sér-
stakt þjóðríki. Þvert á móti áttu
þeir heima í mörgum sjálfstæðum
þéttbýliskjörnum, svonefndum
borgríkjum, sem gjaman áttu í
útistöðum hvert við annað.
Það var reyndar ekki fyrr en á
miðöldum sem fyrstu eiginlegu
þjóðríkin komu til sögunnar. Þar
fóm Bretar og Frakkar í farar-
broddi. Sum önnur helstu þjóðríki
Evrópu urðu hins vegar ekki til
fyrr en á síðustu öld, en þá sam-
einuðust til dæmis mörg smáríki í
eina heild þar sem nú era Þýska-
land og Ítalía.
Það er því fyrst og fremst sú öld
sem nú er á síðasta sprettinum
sem kallast getur öld þjóðríkj-
anna. Svo rækilega bjó sú hug-
mynd um sig í höfði stjómmála-
manna, herforingja og stundum
almennings líka, að á þessari öld
hafa verið búin til þjóðriki svo
tugum skiptir - oft án þess að
taka raunveralegt tillit til þess
fólks sem sópað hefur verið sam-
an innan landamæra sem dregin
era með reglustiku á landakort.
Afleiðingamar þekkjum við m.a.
af fréttum síðustu ára.
Þetta gerðist ekki aðeins í Afr-
íku, sem er þó alræmdasta dæmið
um ný þjóðríki sem mynduð vora
með þessum hætti, heldur líka í
Evrópu. Eftir fyrri heimsstyrjöld-
ina var Tékkóslóvakía búin til á
Elías Snæland Jónsson
aðstoðarritstjóri
þennan hátt, þótt þar væri fólk af
ólíku þjóðemi. Það hefúr tvívegis
liðast í sundur - í seinna skiptið
meö friösamlegum hætti í tvennt,
Tékkland og Slóvakíu.
Júgóslavía er annað dæmi um
þjóðríki sem var búið til og síðan
haldið saman um áratuga skeið
með einræði og hervaldi. Þar var
niðurstaðan ekki jafh friðsamleg
og i Tékkóslóvakíu. Blóðugt borg-
arastríð, þar sem óhugnanleg
hryðjuverk vora unnin á óbreytt-
um borguram, leiddi að lokum til
þess að „þjóðríkið" sundurlimað-
ist í nokkur ríki - svo sem Króa-
tíu, Bosníu og Serbíu.
Utan Evrópu hefur mörg hörm-
ungarsagan fylgt fæðingu nýrra
ríkja. Nægir þar að minna á þann
hrylling sem fylgdi í kjölfar þess
að Bretar gáfú Indlandi sjálfstæði
skömmu eftir síðari heimsstyrj-
öldina. Nýlendmmi var skipt upp
í tvö sjálfstæð ríki, Indland og
Pakistan. Því fylgdu hræðileg
fjöldamorð á hundruðum þúsunda
manna. Nokkram áratugum síðar
varð annað blóðugt krampakast á
Indlandsskaganum þegar Pakist-
an klofnaði í tvennt og þriðja rík-
ið, Bangladesh, varð til.
„Engin landamæri"
Mörg ógnarverkin 'hafa verið
unnin í nafni einstakra þjóðríkja.
Stjórnmálamönnum hefur reynst
alltof auðvelt að æsa upp sjúklega
þjóðemishyggju í samlöndum sín-
um og etja þjóðum saman, ekki
síst á tímum takmarkaðra sam-
skipta þjóða á milli. Slikir lýð-
skrumarar ná reyndar sums stað-
ar enn verulegum árangri með
áróðri sínum, svo sem sjá má af
fylgisaukningu öfgamanna til
hægri í Frakklandi að undan-
fómu.
Það er von margra að sú mikla
bylting, sem orðið hefur í sam-
göngum, viðskiptum og fjölmiðl-
un hin síðari ár, muni vinna
kröftuglega á móti slíkum öfgum.
Sumir spá því reyndar að þróunin
muni ganga svo langt að hefð-
bundin þjóðríki hljóti smám sam-
an að missa gildi sitt og tilvera-
grandvöll.
Það era risavaxin, alþjóðleg fyr-
irtæki sem era í fararbroddi þess-
arar þróunar. Líklega má segja að
kjörorð þessara viðskiptarisa
megi finna í eftirfarandi yfirlýs-
ingu eins þeirra í alþjóðlegri aug-
lýsingu: „Á plánetunni Reebok
finnast engin landamæri!"
Þróunin í átt til slíkrar verald-
arvæðingar viðskiptanna er langt
á veg komin í Evrópu, Ameríku
og Asíu og tilraimir einstakra
þjóðrikja til að hindra framsókn
risanna hafa yfirleitt mistekist.
Það á jafnvel við um Japani, sem
era þó frægir fyrir að reyna að
hygla eigin fyrirtækjum á kostnað
annarra. Þótt þeir hafi náð tak-
mörkuðum, væntanlega tíma-
bundnum árangri á sumum svið-
um fær t.d. McDonald’s fleiri við-
skiptavini þar í landi en nokkur
önnur veitingahúsakeðja. Og
Kentucky Fried Chicken er í öðra
sæti.
Svipuð þróun á sér stað í mörg-
um öðrum greinum viðskiptalífs-
ins. Risamir ná til neytenda í
fleiri og Qeiri löndum með vörur
sínar og þjónustu, m.a. með að-
stoð byltingarinnar í tölvusam-
skiptmn og fjölmiðlun. Vart þarf
að taka fram að enskan er tungu-
mál þessarar flóðbylgju sem er
t.d. að veraldarvæða enn frekar
þá afþreyingu og þær upplýsingar
sem berast jarðarbúum.
Hvað með lýðræðið?
Bandaríski prófessorinn Benja-
min R. Barber hefur síðustu miss-
eri ritað bækur og greinar um
þessa tvo ólíku strauma í samtím-
anum - en hann kennir þá annars
vegar við heilagt stríð - Jihad, en
hins vegar við ímynd hinna al-
þjóðlegu risa - McWorld.
Barber hefur ekki síst áhyggjur
af því hvað verði um lýðræðið í
veröld þar sem kjörin þjóðþing og
ríkisstjórnir muni hafa næsta
litla möguleika á að hafa áhrif á
gang mála því að hin eiginlegu
völd verði hjá risafyrirtækjunum.
Þetta muni gerast á sama tíma og
áfram verði dregið úr umsvifum
ríkisvaldsins víða um heim.
Sjálfur bendir hann ekki á
neina markvissa lausn á þessum
vanda en setur réttilega fram þá
almennu skoðun að ef varðveita
eigi lýðræðislega stjórnarhætti
þurfi að finna „þriðju leiðina"
sem liggi á milli úreltrar ríkisfor-
sjár og óheftrar ráðsmennsku
hinna alþjóðlegu viðskiptarisa.