Dagblaðið Vísir - DV - 21.11.1998, Page 41

DV LAUGARDAGUR 21. NÓVEMBER 1998
•»í
myndmótunin nægir honum ekki
og hann er farinn að hugsa til
steinhöggs af einhverju tagi. Það
er trúa mín að löngun Sigurjóns
til steinhöggs hafi fyrst kviknað
veturinn 1931-32, þegar hann
dvaldi i Róm, þar sem hægt er að
sjá ævintýralegt úrval högg-
mynda. Mér þykir einnig líklegt
að glíma Sigurjóns við stórbrotin
formin í Saltfiskstöfluninni,
1934-35, hafi kynt undir þessari
löngun; en í mínum augum hefur
þetta verk á sér yfirbragð högg-
innar lágmyndar fremur en mót-
aðrar myndar.
Fyrsta frístandandi höggmynd
hans, Maður með kind (1935), sem
nú er því miður týnd, kallast á
við Saltfiskstöflunina í formum
og skörpum línum. í henni renna
einnig saman tvær hugmyndir
sem Sigurjón þróar enn frekar í
síðari verkum, hugmyndin um
skjólstæði - kindin er á ábyrgð
mannsins, og hugmyndin um tvi-
eðli mannsins. Maður og dýr
verða eitt. Það er ekki að sjá af
þessari mynd að Sigurjón sé byrj-
andi í steinhöggi, og enn síður í
myndunum sem hann heggur í
framhaldinu. í kalksteinsmynd-
inni Móðir og barn, 1936, spilar
hann á áferð af mikilli leikni,
smáheggur allt yfirborð móður-
flgúrunnar utan andlit hennar og
hendur, sem eru fmslípaðar, eins
og barnið í fangi hennar. Hér er
hugmyndin um skjólstæðið sér-
staklega tengd sambandi móður
og barns, og ekki að ófyrirsynju,
þvi Sigurjón og Tove kona hans
eignuðust dóttur, Gunnu, þetta
sama ár. Enn fremur hnykkir Sig-
urjón á þessari hugmynd með því
að vekja sérstaka athygli á stór-
um verndarhöndum móðurinnar.
Verndarhöndin er í aðalhlutverki
í marmaramynd sem Sigurjón
gerði árið 1938 þar sem barns-
hönd hvílir í risastórum lófa. Og
verndarhendinni bregður einnig
fyrir i öðrum verkum Sigurjóns
frá þessum árum, hún er notuð til
að tengja saman móður og bam í
eikarmynd frá því um 1941 og hún
styður varfærnislega við hnakk-
ann á ungum syni Sigurjóns,
Ólafi, í granítmynd frá 1955.
Frumstæð kynngi
Engin steinmynda Sigurjóns frá
4. áratugnum er þó eins sláandi
róttæk og Konumyndin sem hann
klappaði úr sandsteini árið 1939.
Móðurímyndin breytist i frum-
stæða táknmynd þar sem tæpt á
hvoru tveggja, erótísku aðdráttar-
afli konunnar og háskalegu valdi
hennar yfir manninum - en hún
gerir sig líklega til að sloka i sig
þá sem láta heillast af henni. í
einni svipan virtist Sigurjón
hrista af sér vestræna högg-
myndahefð og leita sér innblást-
urs í kynngimagnaðri og „upp-
runalegri" myndlist fjarlægra
þjóða. Þótt þetta sé í fyrsta sinn
sem íslenskur myndhöggvari leit-
ar fanga í svokallaðri „frum-
stæðri list“ - sem er langt í frá
frumstæð - var löng hefð fyrir
slíku i vestrænni höggmyndalist.
í list náttúruþjóða þóttust menn
skynja ómenguð lífsgildi og hug-
myndalega kjölfestu sem nútím-
inn hefði kastað á glæ. Með ört
vaxandi iðnvæöingu og meðfylgj-
andi firringu varð ásókn lista-
manna í hið upprunalega,
„sanna“ og „magíska" síðan hluti
af baráttu frjálslyndra manna og
róttækra fyrir þjóðfélagi sem tæki
tillit til frumþarfa mannsins. í því
lá aðdráttarafl þessarar listar
sennilega fyrir Sigurjón, sem var
sannfærður íélagshyggjumaður,
auk þess sem hún færði honum
upp i hendur nýstárlegt og kröft-
ugt myndmál.
Prímitífisminn er án efa einn
hornsteinn þeirrar myndsýnar
sem birtist í steinmyndum Sigur-
jóns hér heima á íslandi. Annar
hornsteinn, sem kannski er á við
marga slíka steina, er verkefnið
sem hann vann fyrir Vejlebæ á
árunum 1941-44. Þessar stór-
brotnu táknmyndir eru að mörgu
leyti hápunkturinn á steinhöggi
Sigurjóns. Með vísan bæði til
gamalla rómanskra höggmynda,
sem þá mátti sjá á ýmsum stöðum
í Danmörku, og kúbískrar ein-
földunar formanna skapar Sigur-
jón kraftalegar - og tímalausar -
ímyndir vinnuseminnar. Um leið
heldur hann til haga ýmsu sem
njörvar myndirnar niður í tíma
og gefur steinfólki sinu mann-
eskjulega vidd, sjá neglur á fmgr-
um og tám, fellingar á kjólum,
axlabönd. Og alls staðar sjáum
við gildar hendur, vinnandi hend-
ur, verndarhendur, sáttarhendur.
Það gleymist stundum að Sigur-
jón var fyrsti eiginlegi mynd-
höggvari okkar Islendinga. Einar
Jónsson mótaði myndir allt sitt líf
og hið sama má í rauninni segja
um Ásmund Sveinsson, sem þó
lærði bæði að tálga í tré og
höggva í stein. Þegar Sigurjón
sneri heim og settist að í Laugar-
nesi árið 1945 voru margir sem
héldu að staðinn hefði hann valið
vegna grjótsins í fjörunni þar.
Það var hins vegar ekki ástæðan,
miklu fremur nálægðin við sjó-
inn, flatlendið og útsýnið sem
minnti á æskuslóðir listamanns-
ins á Eyrarbakka. Grjótið í fjör-
unni reyndist heldur ekki mjög
heppilegt til höggs. í því voru iðu-
lega gallar, auk þess sem það var
hreinlega ekki nógu stórt. Magn-
ús G. Guðnason steinsmiður út-
vegaði Sigurjóni hentugt grágrýti
úr námu við Sjómannaskólann og
ef mikið lá við fékk listamaðurinn
blágrýti austan úr Hrepphólum.
Úr þessu grjóti hjó Sigurjón flest-
ar myndir sínar næstu árin.
Knútur R. Magnússon, sonur
Magnúsar, fylgdist gjörla með
vinnubrögðum Sigurjóns:
„ Viö (sem vorum á verkstœóinu)
vissum alveg upp á hár hvaö viö
œtluöum aö gera vió hvern stein.
Því gátum viö gengiö hreint til
verks og höggviö af fullum krafti
alveg frá byrjun - Sigurjón var
aldrei stórhögginn heldur þreifaöi
hann fyrir sér með hvern stein og
kannaöi form hans meö nettum,
leitandi höggum uns hann tók á
sig þaö útlit sem samrœmdist hug-
myndum hans. “
Það á við steinmyndir Sigur-
jóns frá eftirstríðsárunum, eins
og aðrar myndir hans, að þær
þróast ekki með reglubundnum
hætti. Sérhver steinn kallaði á ný
vinnubrögð, nýja úrlausn. Þó
liggja margir þræðir þeirra í mill-
um. Myndefnið er aðallega af
tvennum toga: af fólki og dýrum
þar sem birtist æ ofan i æ sú tví-
hyggja Sigurjóns sem fyrst örlar á
i myndinni af manninum og kind-
inni hér áðan. Granítmynd hans
af Grímunni, 1947^8, er kannski
skilmerkilegasta myndgerving
þessarar tvihyggju. Þar sjáum við
ferfætta mann-skepnu sem burð-
ast með sitt mikla höfuð - vits-
munina - sem knýja hana til að
dylja „dýrslegt" eðli sitt undir
grímu siðmenningar.
í rauninni var Sigurjón ekki
bölsýnn að eðlisfari en heims-
styrjöldin virtist hafa sannfært
hann um það að í hverri mann-
eskju byggi „dýrslegt eðli“ sem
brotist gæti út af minnsta tilefni.
Kona með kött, 1946, er tiltölu-
lega mildilegt afsprengi þessarar
tvíhyggju, en þar er hið „dýrs-
lega“, kötturinn sem konan held-
ur á í fanginu, fremur tákn eró-
tískra kennda - sem út af fyrir sig
geta verið stjórnlausar - en tor-
tímandi afla. Við uppbyggingu
myndarinnar tekur Sigurjón sér
fyrirmyndar granítmyndir Az-
teka af útafliggjandi guðaverum
en þær höfðu aðrir myndhöggvar-
ar, t.d. Henry Moore, einnig notað
til að skerpa á verkum sínum.
Það er hins vegar í „mann-dýr-
um“ sínum sem Sigurjón tjáir tvi-
hyggju sína í verulega stórbrotn-
um og margræðum skáldskap. í
verkinu Maðurinn og dýrið frá
1950-51 er skepnan með manns-
andlit sitt hvorum megin á höfð-
inu í eyrna stað. Hér er því eins
og tveir meginþættir mannlegs
eðlis, hið líkamlega og hið and-
lega, séu bornir uppi af þriðja
þættinum, hinu dýrslega. Þar
með hefur hið dýrslega skilið sig
frá hinu líkamlega - eða náttúru-
lega - og ummyndast í „ónáttúru-
legt“ afl, „dýrslegt" í verstu merk-
ingu, ef til vill kapítalismann sem
Sigurjón taldi stefna mannkyni í
bráða hættu.
Hetjur og andhetjur
Tvíhyggjan - togstreita hins
mannlega og dýrslega, „góðra“
afla og vondra - er einnig - og
ekki síst - fyrir hendi í „hetju-
myndum" Sigurjóns. í rauninni
var Sigurjón enginn venjulegur
hetjudýrkandi, hans hetjur voru
verkamenn og sjómenn, eða þá al-
þýðukonurnar sem voru í augum
hans eins konar framlenging á
náttúrukröftunum, sterkar, kyn-
þokkafullar og frjósamar. Sigur-
jón hafði hins vegar áhuga á
hetjuhugsjóninni og kraftbirtingu
hennar í samtímanum. Dauði
Grettis, 1947, er hlutgerving fom-
hetjunnar, vígamannsins í samfé-
lagi blóðhefndar, sem vegur af
skyldurækni og er þar með rétt-
dræpur sjálfur. Þessi sjálfseyðing
er hið eiginlega inntak þessa
verks. Sá sem grandar lífi vinnur
um leið óbætanlegt tjón á eigin
sál. Því eru Grettir og banamaður
hans einn og sami maðurinn,
sameinaðir í hatursfullri innbyrð-
is baráttu fram i rauðan dauðann.
Sé Dauði Grettis öðrum þræði
hugleiðing um eðli hefndarinnar,
eins og hún birtist í íslenskum
fornsögum, er Víkingurinn, 1951,
hrein og klár skrumskæling víga-
mennskunnar. Þetta sést best með
því að bera hann saman við
snyrtilega víkinga Einars Jóns-
sonar og mynd Stirlings Calders
af Leifi heppna. Sigurjón leggur
hins vegar upp með þá víkingai-
mynd sem birtist í fornum dönsk-
um og sænskum steinmyndum
þar sem birtist „grenjandi, inni-
byggð illska og blóðlosti", svo
vitnað sé í orð Björns Th. Bjöms-
sonar. Ekki var nema von að
menn setti hljóða þegar þessi
mynd var sýnd, bæði hér á ís-
landi og í Danmörku, enda skynj-
uðu þeir að hér var vikið allmik-
ið frá viðtekinni imynd norrænu
fornhetjunnar og ímynd þeirrar
menningar sem hún var sprottin
úr. Hvar var nú feðranna frægö?
Þeir voru færri sem skynjuðu aíT
styttan var allt eins ádeila á
drápsfýsn nútímamannsins sem
stuttu áður hafði blossað upp á
nýjan leik austur i Kóreu.
Steintímabilinu í myndlist Sig-
urjóns lauk nokkuð snögglega,
eða veturinn 1957-58. Frá því um
miðjan áratuginn hafði hann
fundið fyrir óþægindum í öndun-
arfærum; þar hafði tekið sig upp
á nýtt gamalt berklasmit og ekki
hjálpaði steinrykið sem hann and-
aði að sér upp á hvem dag. Árið
1958 lögðu læknar hans blátt bann _
við áframhaldandi steinhöggi.
Nauðugur viljugur varð Sigurjón
að heija nýtt líf í myndlistinni.
Aðalsteinn Ingólfsson
(Stytt útgáfa á erindi sem
haldið var í Hafnarborg
15.11.1998)