Dagblaðið Vísir - DV - 05.12.1998, Blaðsíða 31

UV LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1998
bókarkafli»
Mál og menning gefur
út Svipþing Sveins
Skorra Höskuldssonar. í
bókinni segir Sveinn
Skorri frá minningum
sínum úr Skorradal.
Aldrei fyrr hafði ég hætt mér
upp þennan stiga. Hann var í
Pakkhúsinu, en svo nefndist dálít-
il skemma, gerð af timbri og stóð
frítt ein sér rétt sunnan og austan
við bæjarhúsin nær hlíðar-
brekkunni sem lá upp að Botns-
heiði. Þetta var eina timburhúsið í
Vatnshorni á þessum dögum og
merkilegt í mínum augum. Undir
vesturstafni þess var viðbyggður
hjallur með skúrþaki. Milli borð-
anna í veggjum hans voru á að
giska einnar tommu bil svo að þar
léku vindar en regn barst ekki
inn. Þar var þvottur hengdur til
þerris á snúrur og reipi héngu á
uglum. Þar var stundum harðfisk-
ur í sekk og saltfiskbaggar. Ég sé
enn fyrir mér þessa stóru, hvítu,
flöttu þorska, skraufþurra og ilm-
andi af salti. Þeir minna mig á
svanavængi. Enn hef ég ekkert
lostæti smakkað í sælkerasölum
sem sé betra en þessi saltfiskur
með nýjum kartöflum og gulróf-
um, seyddu pottbrauði og höms-
um. Það væri þá helst harðfiskur-
inn. Þessir stóru dolpungar, lengri
en ég var sjálfur, voru barðir með
gamalli sleggju á sérstökum vatns-
núnum steini, Fiskasteinn hét
hann, og hvílíkt hnossgæti voru
smáflísar flskholdsins sem flugu
undan höggunum. Allur þessi fisk-
ur kom verkaður úr höndum Jóns
á Bræðraparti, en það býli lá neð-
arlega á Skipaskaga. Hann var
frændi móðurafa míns og þeim
var vel til vina, höfðu vöruskipti á
sjófangi og sveitarafurðum. Mér
var sagt það seinna að þeir hefðu
stundum tæmt pela og pela meðan
þeir voru að búa harðfiskbaggana
upp á lest afa míns. Ég held helst
að enginn maður hafi kunnað að
verka fisk síðan Jón á Bræðra-
parti leið. Á hjallgólfinu stóðu lika
saltketstunnur og á veturna var
staflað þar reiðingum. Það var
gengið inn í hjallinn um norður-
hlið og síðan inn í Pakkhúsið um
vesturgaflinn. Fyrir hurðinni þar
var voldug skrá meö stórum og
þungum lykli. Hægt var að læsa
henni bæði að utan og innan.
Þetta var eina læsingin á bænum.
Fyrir bæjardyrunum var klinka
og á öðrum hurðum snerlar og lóð
svo að þær féllu að stöfum.
Undir fjalagólfi Pakkhússins var
kjallari hlaðinn úr grjóti. Niður í
hann lá stigi og yfir stigaopinu
hleri á hjörum. Hann var þyngri
en svo að ég megnaði að lyfta hon-
um, enda hafði ég beyg af þessum
kjallara. Á honum var enginn
gluggi og þar niðri svarta myrkur.
Þarna voru geymdar kartöflur. Á
haustin var hann fullur og síðan
tæmdist hann smátt og smátt.
Þarna hlýtur að hafa verið merki-
lega hæfilegt hitastig því að ég
man aldrei eftir spíruðum kartöfl-
um og entist þó uppskera fyrra árs
ævinlega til þess er nýjar kartöfl-
ur fóru að vera á borðum í ágúst.
Girnilegur fróðleikur
Á jarðhæð Pakkhússins var ým-
islegt sem mér þótti girnilegt til
fróðleiks. Næst dyrunum undir
norðurhliðinni var dálítið smíða-
borð sem faðir minn hafði gert sér.
Á borðröndinni var skrúfstykki
boltað fast og þar voru ýmis tól og
tengur, sporjárn og heflar sem mig
fýsti að geta notað. Á loftbitunum
héngu byssur hans, riffillinn og
haglabyssan, en skotin í þessi
vopn geymdi hann aldrei í sama
húsi, heldur í læstu kofforti sínu
inni í bæ. Innst í norðausturhorn-
inu var kornbyrðan, geysistór
kassi úr þykkum,
breiðum borðum. Ofan í hana
var allstórt op og hleri yflr. Þar
niður um var rúgmélinu sturtað.
Ég man eftir þessum stóru, eitt
hundrað kílóa rúgmélspokum úr
grófum striga. Á þræðinum sem
saumaður var fyrir opið var inn-
sigli úr blýi. Hvílík dýrindi þóttu
mér ekki þessi kringlóttu djásn
sem ég fékk að eiga þegar pokinn
hafði verið tæmdur i byrðuna. Var
ekki líka á þræðinum pappaspjald
með framandi lesmáli þar sem
stóð stórum stöfum K0BEN-
HAVN, eða var þetta borgarheiti
stimplað á strigann? Niðri við gólf
á kornbyrðunni var lítið op með
rennispjaldi fyrir. Þegar það var
dregið frá streymdi rúgurinn í
skál eða vaskafat til hæfilegrar
notkunar hverju sinni. Þarna voru
líka þrjár stórar kistur, allar harð-
læstar. Það var ekki fyrr en þær
höfðu verið fluttar upp á loft í nýja
íbúðarhúsinu, sem reist var 1937,
að ég komst að því að ein þeirra
var full af bókum og tímaritum í
eigu móðurafa míns. Þar var Ið-
unn þeirra Björns Jónssonar, Jóns
Ólafssonar og Steingríms Thor-
steinssonar, Draupnir Torfhildar
og allar íslendinga sögur Sigurðar
Kristjánssonar. Að ógleymdu því
töfrandi áróðursriti Verkin tala,
sem Jónas Jónsson stóð fyrir út-
gáfu á, um afrek ríkisstjórnar
Tryggva Þórhallssonar. Bláar
bækur Reykjavíkuríhaldsins eru
eins og hverjir aðrir pésar Votta
Jehóva samanborið við þessa bibl-
íu Hriflu-Jónasar sem afl minn
trúði á. Seinna bættist í þessa
kistu annað yndislegt málgagn,
Mjölnir, blað þjóðernissinnaðra
stúdenta, sem Knútur Arngríms-
son sendi frænda sínum föður
mínum og ég gleypti í mig með
haus og hala.
Ljósast stendur mér þó fyrir hug-
skotssjónum fallegasta kistan. Hún
var með kúptu loki og á henni blá-
grænt rósaflúr i bekkjum. Innan í
laufakransi var málað í rauðbrún-
um lit ártalið 1853. Þetta var kista
móður minnar. Hún hafði erft hana
eftir nöfnu sína, langömmu mína
Sólveigu Björnsdóttur frá Þingvöll-
um. í annað horn kistunnar undir
lokinu að framan hafði verið sagað
skarð sem síðan hefur staðið opið
og ófyllt. Til þess lá saga. Þegar
móðir mín fluttist ung heimasæta
úr Vatnshorni norður í Þingeyjar-
sýslu til að ganga að eiga fóður
minn var þetta fatakista hennar.
Þegar þau fluttust suður vorið 1933
með mig þriggja ára og systur mína
mánaðargamla var leirtau þeirra og
spari-kaffistell vafið i föt og lagt í
kistuna. Efst undir lokið var svo
sett haglabyssa föður míns, Husqu-
ama, nr. 16. Hún var lengri en svo
að komast þar fyrir og þá var þetta
skarð sagað fyrir hlaupið. Ég man
enn þegar kistan kom aftur heim á
hlaðið í Vatnshorni. Út um skarðið
sköguðu um það bil tíu sentímetrar
af hlaupinu. Ég horfði inn í svart
auga þess og var rekinn frá höstug-
lega. Ekki vissi ég þá að ég hafði
horfst í augu við dauðann og þegar
ég leit þetta skarð nýlega eftir
margra áratuga aðskilnað skynjaði
ég það tóm, sem dauðinn skilur eft-
ir og svart auga hans nísti mig and-
artak.
Þú ert yndið mitt yngsta
og besta
Þarna voru líka tvö rúmstæði,
annað tvíbreitt undir norðurhlið-
inni, hitt einbreitt undir suður-
hliðinni. Það var árviss afleiðing
af gangi himintunglanna að hvert
sinn um það bil er sól reis hæst
klæddist Sigríður amma mín fin-
asta stássi sínu, lét söðla Molda
sinn og reið út að Stóra-Lambhaga
til Sólveigar systur sinnar sem þar
bjó. Þaðan fór hún til Reykjavíkur
og réð heimilinu hina sumarvissu
kaupakonu. Ég man Tótu 1935 og
Tobbu árið eftir. Þær voru báðar
taldar duglegar. Svo kom Lára æv-
intýrasumarið 1937. Hún þótti
ekki jafnrösk, en hún var yngst og
fallegust, nítján ára með þetta
mikla, hrokkna ljósa hár og söng
við mig: -Þú ert yndið mitt yngsta
og besta. Þá var gaman að vera til
og sefi minn sorglaus. Þegar
amma kom svo heim eftir viku eða
tíu daga með kaupakonuna bjó
hún um hana í einbreiða rúminu
en fluttist sjálf úr gömlu baðstof-
unni og reiddi sér hvílu í tvíbreiða
rúminu. Þar sagði hún okkur
systkinunum sögur á daginn með-
an hitt fólkið lagði sig eftir matinn
og fluttist ekki aftur inn i bæinn
fyrr en hauströkkur fól hlíðar og
bjarkir Skorradals.
Yfir lofti þessa herbergis var
geymsla undir súð Pakkhússins og
í suðvesturhorninu lá þangað
brattur stigi og yfir opi hans hleri
á hjörum sem opnaðist upp. Þetta
var alvörustigi með þrepum úr
þykkum borðum, en án handriðs.
Ég hafði aldrei komið þar upp, en
nú var hlerinn frá og ég fikraði
mig upp stigann. Einkennileg,
sterk lykt mætti vitum mínum,
svo beisk að ég deplaði augunum.
Þarna blöstu við haugar af svar-
brúnum, tjörguðum netjum og leif-
ar af þéttriðnum síldarnótum. Svo
voru stórir strigapokar troðnir
með ull. Þetta litla geymsluloft var
nærri fullt upp í þak af þessum
varningi. Á vesturstafninum miðj-
um var lítill gluggi og inn um
hann féllu geislar sólar sem var að
síga til viðar yfir mynni dalsins.
Ég skreið inn eftir loftinu yfir
netjadyngjurnar og alveg að aust-
urstafninum. Þar var skammbiti
þvert yfir og á honum léku geislar
sólarinnar á þvílíkri dýrð lita sem
ég hafði aldrei áður slíka séð.
Þarna stóðu tómar flöskur með
alls konar vaxtarlagi. Stuttar og
gildar með langa, mjóa hálsa. Flat-
vaxnar flöskur, kuggslegar um
herðar og hálsstuttar. Sumar voru
þvengmjóar og axlalausar. En á
þeim öllum voru þessir dásamlegu
skrautmiðar sem glóðu við sólar-
geislunum í litadýrð sinni. Purp-
uri og gull, silfur og himinblámi.
Þá voru flöskurnar sjálfar ekki
síðri, bláar og brúnar, grænar og
glærar. Og á þessum miðum var
eitthvert lesmál, sem ég bar ekki
skyn á, sumt með upphleyptum
flúruðum stöfum. Ég undi lengi
við þessa dásamlegu sýn í sólar-
geislum hverfandi dags. Svo laum-
aðist ég niður af loftinu og sagði
engum hvar ég hafði verið. Ég
gekk inn í gamla torfbæinn og upp
í baðstofuna. í austurhluta hennar
í skugga undir súðinni að sunnan-
verðu lá afi minn í rúmi sínu og
skjannahvítur skalli hans skar af
við rökkrið. Hann kúgaðist í
römmu hóstakasti astmaveiks
manns, sviptur gleði lífsins. Ára-
tugum síðar stóð ég í sænskri
brennivínsbúð í langri biðröð og
hafði áform um að gera sjálfum
mér og gestum mínum glaðan dag.
Sólin skein á langar raðir af
viskípelum, koníaksflöskum,
svensku bankói og bitterum. Þá
vitraðist mér skyndilega að á
Pakkhúsloftinu forðum hafði ég í
sólskini vorkvöldsins séð minnis-
varða um fáeinar gleðistundir í lífi
afa míns, Bjarna Bjarnarsonar
bónda í Vatnshorni.
I nöp við afa
Mér var í nöp við þennan afa
minn og hafði beyg af honum. Mér
fannst hann ljótur þar sem hann
hvíldi í sæng sinni með marga
stóra kodda undir herðunum svo
að hann hálfsat uppi. Hann hélt
löngum við rúmið, fársjúkur mað-
ur af astma og þreyttur af erfiði
lífsins. Á hillu ofan við rúmið
hans stóðu sex meðalaglös frá
hómópata. Þau voru með kork-
tappa og ofan i tappana skornar
rómversku tölurnar I-VI. Ég man
þegar hómópatinn heimsótti hann
og skildi þessi glös eftir. Á hill-
unni var líka astmaduftið hans í
bauk, dálítill blikkbakki og eld-
spýtustokkur. Þegar andþrengslin
voru að kæfa hann settist hann
framan á stokkinn í hvítum vað-
málsbrókum, hellti svolitlum
hrauk af duftinu á bakkann og
kveikti í því. Duftið brann með
snarki og upp af því lagði ramm-
an, gulgráan reyk sem afi andaði
að sér. Þá hélt ég stundum að
hann ætlaði að deyja. Þessi föl-
hviti maður blánaði og sortnaði,
æðarnar á enninu þrútnuðu eins
og þær ætluðu að springa, sviti
rann niður andlitið og hann
hóstaði og kúgaðist í sífellu og
hrækti án afláts í koppinn sinn.
Eftir þessa aðgerð var honum létt-
ara og hann hallaði sér magnþrota
upp að koddunum.
Rúm ömmu stóð gegnt honum
við austurstafninn undir norður-
súðinni. Hún annaðist bónda sinn
af ástúð og kostgæfni. Ég held að
það hafi verið sannmæli að hún
elskaði hann oj virti. Eftirminni-
legast er mér hvernig hún varði
rúm hans fyrir húsleka. Bærinn
var orðinn gamall. Á honum var
torfþak og sums staðar var kom-
inn fúi í skarsúð baðstofunnar. í
miklum haustrigningum tók þekj-
an að leka og hvað mest yfir rúmi
afa. Þá tók hún hörð, hvít gæru-
skinn og breiddi þau yfir rúmið
svo að regnvatnið rann fram á
gólfið þar sem við því tóku kopp-
ar og kirnur. Ég heyri enn smelli
lekadropanna á hörðu skinninu í
haustmyrkrinu. Slík var sveita-
rómantík kreppuáranna og gaf
ekkert eftir þeim vatnsaga sem
orðið getur í flnum búngalóum
með flötum þökum á okkar dög-
um. Ávallt þegar ég les söguna um
trúfesti Sigynjar, sem sat við hlið
bónda sins Loka í böndum og
varnaði því að eitur ormsins læki
í andlit honum, kemur mér í hug
amma mín í haustrigningum
Skorradals.
Ein rótin að andúð minni á
þessum afa mínum á þessum
árum í gömlu baðstofunni hygg ég
hafi verið sú að hann tók stundum
í lurginn á mér og sagði mér til
syndanna. Ég átti systur sem var
þremur árum yngri en ég og þeg-
ar hún tók að trítla um baðstofu-
pallinn beitti ég hana oftar en
ekki svínslegri kúgun ungrar
karlrembu. Ég átti dálítinn dóta-
kassa þar sem ég geyrndi ýmsar
gersemar. Þegar ég var úti að
skemmta mér og kom síðan inn
bar það ekki sjaldan við að sú
stutta var komin í kassann til að
skoða þau djásn sem þar voru.
Rak ég þá jafnan upp sama
stríðsöskrið: - Arh og hugðist
heldur betur jafna um hana. Þá
smó hún alltaf upp fyrir afa okkar
í rúmi hans og hann varnaði mér
að lúskra á henni. Svo lengi stóð
þetta stríðsástand með fábreyttu
orðalagi að hún tók að nefna mig
eftir öskri mínu og kallaði mig A
sinn. Aðeins einu sinni minnist ég
þess að hann tæki í öxlina á mér
og hristi mig dálítið til, en líklega
hefur hann kynnt mér þá nafn-
frægu frú Grýlu og reynt að gera
mér ljóst hvar pörupiltar ættu
vísa heimvon. Að minnsta kosti
rámar mig í að hafa trúað því að
þetta kvendi byggi í dálitlum
skúta í kletti suður og uppi í hlíð-
inni og hét sá bústaður Skúta-
klettur. Fljótlega hef ég þó látið af
þeirri hjátrú og hef undir höndum
bréf sem faðir minn skrifaði for-
eldrum sínum, þegar ég var fimm
ára, þar sem hann hermir þeim
með sýnilegri velþóknun eftirfar-
andi orðræðu sonar síns: - Mikið
getur hann Bjarni hérna verið vit-
laus. Hann trúir á Grýlu. Líklega
hefur hann orðið svona af því að
búa í Reykjavík. Af þessu þykist
ég sjá tvennt. Mér hefur verið svo
kalt til þessa gamla manns að ég
vildi ekki kalla hann afa minn og
búið hefur verið að innræta mér
þá skoðun sveitamanna að
Reykjavík væri uppspretta last-
anna.
(Millifyrirsagnir eru blaðsins).