Dagblaðið Vísir - DV - 15.09.2001, Síða 43

LAUGARDAGUR 15. SEPTEMBER 2001
51
J3V
Tilvera
Dalur
vættanna
- draugar, huldufólk, skrímsli, fram-
hjáhald, drekkingar og morð í Elliða-
árdalnum
Elliðaárdalurinn er eitt
vinsælasta útivistar-
svæði Reykvíkinga og á
hverjum degi fara
mörg þúsund manns
um dalinn. Að öllu
jöfnu er Elliðaárdal-
urinn fallegur, vina-
legur og hættulaus en
þegar gluggað er í sög-
una er margt öðruvísi en
sýnist í fyrstu.
Helgi Sigurðsson, sagnfræð-
ingur á Árbæjarsafni, hefur safnað
sögum um hörmungar og huldar
vættir í Elliðaárdalnum og skipulagt
göngu um dalinn sem tekur um eina
og hálfa klukkustund.
Mýrardraugurinn
Helgi segir að Elliðaárdalurinn búi
yfir ýmsum huldum vættum. „Segja
má að flestir bæir sem áttu land að
dalnum tengist draugagangi eða
huldufólki á einhvern hátt. Efsti bær-
inn í dalnum er Elliðavatn. Á seinni
hluta 19. aidar settust tveir vinnu-
menn þar að drykkju í beitarhúsum
ásamt manni er nefndist Magnús
Jónsson, en hann hafði lært nokkuð í
frönsku. Nokkrum dögum seinna
fannst Magnús helfrosinn í mýri ná-
lægt Vatnsenda og voru hrafnar lagst-
ir á náinn. Talið var víst að hann
hefði orðið úti vegna drykkjunnar.
Líkið var tlutt heim að Elliðavatni.
Gekk Magnús síðan aftur við beitar-
húsin. Fólk hafði ekki svefnfrið fyrir
söng og drykkjurausi á frönsku, högg-
um og hurðaskellum. Draugurinn var
fyrst kallaður Mangi og sótti mest að
öðrum vinnumannanna sem drukkið
höfðu með honum og hrökklaðist sá
burt. Eftir það sást draugurinn mest
við beitarhúsin og í mýrinni þar sem
Magnús varð úti og eftir það var
hann nefndur Mýrardraugurinn."
Með hausinn í hendinni
„Önnur saga sem tengist dalnum
ofanverðum er einnig frá 19. öld. Eft-
ir að Guðmundur á Kópavogsbýlinu
dó urðu menn óþyrmilega varir við
að hann lægi ekki kyrr. Hann reynd-
ist mjög mannskæður. Dag einn,
haustið eftir að hann andaðist, gekk
maður nokkur sem Stefán hét upp að
Vatnsenda og dvaldist þar fram undir
sólsetur. Honum var fylgt vestur að
svonefndu Vatnsendahvarfi. Þegar
fylgdarmaðurinn var ný-
skilinn við Stefán sá
hann mann rétt fyrir
norðan sig og þekkti
hann strax Guðmund
úr Kópavogi. Stefáni
varð ekki um sel.
Hann hélt þó áfram
og var draugurinn
alltaf á hlið við hann
uns hann kom niður á
móts við Breiðholt. Þá nam
draugurinn allt í einu staðar,
tók ofan hausinn og marghneigði sig
fyrir Stefáni með hausinn í hendinni
og hvarf. Guðmundur í Kópavogi
sótti einnig að bóndanum í Breiðholti
en hann stóð af sér allar skráveifur.
Talið er að Guðmundur sé enn á ferli
og menn telja sig verða vara við hann
annað slagið.
Draugasteinar
„Svo nefndir Draugasteinar eru við
stíginn við suðurenda Árbæjarstíflu.
Þetta eru nokkur björg, állt að mann-
hæðarhá og er talið að í þeim búi álf-
ar. Uppi á Breiðholtsbarðinu við fjöl-
býlishúsið að Vesturbergi 2-6 er önn-
ur álfabyggð samkvæmt Fornleifa-
skrá Reykjavíkur. Trúin á álfabyggð-
ina var svo sterk að fjölbýlishús sem
átti að byggja á staðnum var flutt til
að raska henni ekki. Þetta geta allir
séð sem fara um Vesturberg."
Framhjáhald og morð
„Neðar í dalnum við austurenda
Bústaðavegar stóð bærinn Bústaðir.
Þar bjuggu eitt sinn hjón og var hjá
þeim vinnumaður sem hét Þorgarð-
ur. Sagt var að konan héldi við Þor-
garð og að bóndi þyrfti að sinna
óvandari verkum og var oft úti yfír fé
í illviðrum en Þorgarður sat heima.
Eitt vetrarkvöld í byl kom bóndi ekki
heim og heldur ekki nóttina eftir.
Næsta morgun fannst hann í Elliða-
ánum með áverka sem
menn ætluðu að hefði
dregið hann til dauða og
var Þorgarður fundinn
sekur. Hann átti þess
kost að greiða fébætur
eða vera tekinn af lífi.
Þorgarður fór til bóndans
að Seli á Seltjarnarnesi
og bað hann að leysa út
líf sitt. Bóndinn var tal-
inn-vel í efnum og tók
málaleitaninni ekki illa
en þáð gerði húsfreyja
hans. Þorgarður fékk þvi
enga aðstoð og var tekinn
af lífi. Gekk hann aftur
og sótti að Selshjónunum
og var því kaOaður Sels-
Móri. Hann var á ferli að
minnsta kosti fram á síð-
ustu öld.“
Sæskrímsli í Elliða-
árvogi
„Árið 1883 var hraust-
mennið Guðmundur Guð-
brandsson við Elliðaár-
voginn að tína krækling í
beitu. Skyndilega kom að
honum ókennileg skepna
þakin skeljum og á stærð
við veturgamlan kálf.
Guðmundur stóð í stimp-
ingum við skepnuna í
tvær klukkustundir en
komst á endanum að Bústöðum.
Hann var svo illa til reika að hann lá
rúmfastur í tvo sólarhringa."
Dvergar og álfar
Helgi segir að snemma vors 1990
hafi Erla Stefánsdóttir sjáandi verið
í gönguferð um Elliðaárhólmann og
orðið vitni að margvíslegri „innri
birtingu náttúrunnar“ eins og hún
orðaði það. „Strax og Erla kom yfir
bogabrúna sá hún tvö sambyggð hús
IVIargt býr í myrkrinu
Helgi Sigurösson, sagnfræöingur á Árbæjarsafni,
hefur safnaö sögum um huldar vættir í Elliöaár-
dalnum og skipulagt göngu um dalinn sem tekur
um eina og hálfa klukkustund.
S
■ Dvergar
og álfar
Dverga- og álfabyggð
Álfarnir eru á stærð við 6-8 ára börn
og klæddir rauðum og grænum fötum.
Ára þeirra er í sömu tónum og fötin.
Arnes útilegumaður
Reyndi hann að tefja fyrir Arnesi en hann var
ókyrr og enduðu samskipti þeirra með því að
Arnes svipti manni flötum og hljóp á brott.
Sæskrímsli í Elliðaárvogi
Skyndilega kom að honum ókennileg skepna, þakin skelj-
um og á stærð við veturgamlan kálf.
Skötufoss og drekkingahylur
Ef reimt er í dalnum ætti það að vera hér, bæði vegna morðs
sem þar var framið og þar var líka opinber aftökustaður.
Framhjáhald og morð
Næsta morgun fannst hann í Elliðaánum með áverka sem
menn ætluðu að hefði dregið hann til dauða.
Breiðholt
Draugasteinar
Trúin á álfabyggðina var svo sterk að
fjölbýlishús sem átti að byggja á staðn-
um var flutt til að raska henni ekki.
mfn--------------
Arnes í Þófaramyllunni
Með hausinn í hendinni
Draugurinn var við hlið hann uns
hann kom niður á móts við Breið-
holt. Nam draugurinn þá allt í einu
staðar, tók ofan hausinn og marg-
hneigði sig með hausinn í hendinni.
Mýrardraugurinn
Nokkrum dögum seinna fannst
Magnús helfrosinn í mýri nálægt
Vatnsenda og voru hrafnar lagstir á
náinn.
■■■■-■■
Tók höfuðið •
*Fofan
Mýradraugurinn
Ahugaverðir viðkomustaðir
Þeir sem ganga um Elliðaárdalinn ættu aö gefa sér góöan tíma og staldra viö á áhugaveröum stööum og rifja upp
söguna eöa svipast um eftir huldum vættum.
og „voru þybbnir dvergar þar á
stjái“. Stutt þar frá var annar bær og
„voru smávaxnir dvergar úti fyrir,
forvitnir og glaðir og störðu undr-
andi“ á hana. Ofar við ána sá Erla
síðan jarðdverga eða gnóma, sem
voru ekki hærri en 12 sentímetrar á
hæð og klæddust björtum og litrík-
um fatnaði. Enn ofar, á hraunrana,
kom hún í þorp jarðdverga. „Nokkur
voru á einni hæð og fleiri á mörgum
hæðum, með turnum og spírum og
garðar voru í kringum hvert hús.“ í
furulundi þar skammt frá kom Erla
síðan í álfabyggð og voru álfarnir á
stærð við 6-8 ára börn. „Voru þeir
græn- og rauðklæddir, með árur í
sömu tónum og fötin. Sást vel inn til
þeirra, voru herbergin lítil en mörg
og mjög snyrtilega búin.“ Á göngu
sinni sá Erla einnig trjáverur og for-
tíðarmyndir kvenna við þvott á ár-
bakka.“
Arnes í þófaramyllunni
„Meðal kunnustu útilegumanna á
íslandi fyrr á tíð var Arnes Pálsson,
sem meðal annars bjó um skeið með
Fjalla-Eyvindi og Höllu á
vatnsheiði. Af Arnesi eru til ýmsar
sögur og ein þeirra í Elliðaárdal. í
stuttu máli fjallar hún um gæslu-
mann sem rakst á Arnes sofandi í
þófaramyllunni snemma morgu
Arnes hafði staf í hendí og poka
hlið sér. Gæslumaðurinn greip það
hvort tveggja og hljóp heim að /
túni. Vaknaði þá Arnes og
hann. Tókst gæslumanninum ao
senda stúlku til Reykjavíkur að
segja hvað um væri að vera. Reyndi
hann síðan að tefja fyrir Arnesi en
hann var ókyrr og enduðu sam-
skipti þeirra með því að Arnes
svipti gæslumanni flötum í bæjar-
göngunum og hljóp á brott. Hafði
hann þá séð til þrjátíu manna flokks
sem kom eftir Bústaðaholtinu frá
Reykjavík. Veittu þeir Arnesi eftir-
fór upp eftir Elliðaánum og þaðan
alit suður í Garðahraun á Álftanesi
þar sem hann hvarf þeim sjónum f
skjóli myrkurs."
Elliðaár
Eins og flestum er kunnugt voru konur oftast líflátnar meö því aö drékkja
þeim. Ekki er vitaö hversu mörgum var drekkt í Elliðaánum.
Morð og drekkingar
Að sögn Helga eru Skötufoss og
Drekkingarhylur einhverjir sögufræg-
ustu staðir í Elliðaárdalnum. „Ef enn
er reimt í dalnum þá ætti það að vera
þar, bæði vegna morðs sem þar var
framið og þar var lika opinber aftöku-
staður. Árið 1704 bjó að hálfum Árbæ
maður sem hét Sæmundur Þórarins-
son. Kona hans hét Steinunn Guð-
mundsdóttir og var Sæmundur þriðji
eiginmaður hennar. Á móts við þau
bjuggu Sigurður Arason og móðir
hans. Kærleikar munu hafa verið með
þeim Sigurði og Steinunni og eggjaði
hún hann til að drepa bónda sinn.
Kvöld eitt í september fóru þeir Sæ-
mundur og Sigurður til veiða í Elliða-
ánum. Þegar þeir voru staddir viö
Skötufoss gekk Sigurður aftan að Sæ-
mundi og sló hann með tréfjöl og
hratt honum í hylinn. Daginn eftir lét
Sigurður þau boð út ganga að Sæ-
mundar væri saknað. Söfnuðust menn
saman til ieitar og fannst lík Sæmund-
ar fljótlega í ánni. En hann var ekki
bólginn eins og þeir sem drukkna og
þótti sýnt að hann hefði dáið á þurru
landi. Líkið var grafið en smám sam-
kom upp orðrómur um að Sigurð-
væri valdur að dauða Sæmundar
hefði vitneskju um endalok hans.
á Sigurð og þegar hótað
var að grafa upp líkið gekkst hann við
morðinu. Var einnig gengið á Stein-
unni og viðurkenndi hún þátttöku
sína eftir nokkrar umtölur yfirvalds-
ins. Fengu þau bæði líflátsdóm og
voru tekin af lífi í Kópavogi skömmu
síðar. Sigurður var höggvinn en
Steinunni drekkt. „Fengu þau bæði
góða iðran og skildu vel við“, eins og
segir í Vailaannál."
Drekkingarhylur
Helgi segir að það hafi þótti í frá-
sögur færandi að Steinunni Guð-
mundsdóttur var drekkt í læknum
fyrir austan Kópavogsþingstað en
ekki á hefðbundnum stað í „Elliðaá
syðri" eins og komist er að orði i
Vallaannál.
„Eins og flestum er kunnugt voru
konur fyrst og fremst líflátnar með
drekkingu. Ekki er vitað hversu
mörgum konum var drekkt í Elliða-
ám en ein þeirra var Vigdís Þórðar-
dóttir. Vigdís hafði borið út barn sitt
árið 1696, að Ingunnarstöðum i
Brynjudal, Kjós. Heimildir eru fáorð-
ar um mál hennar en konur sem
báru út barn á þeim tima voru nær
undantekningarlaust fátækar og ein-
stæðar. Líflátsdómar fyrir útburð
tíðkuðust á 17. öld og fram á annan
áratug 18. aldar.“ -Kip