Dagblaðið - 04.02.1980, Síða 21

DAGBLAÐIÐ. MÁNUDAGUR 4. FEBRÚAR 1980.'
21
Leikhús í þágu áhorfand-
ans - leikhús áhorfandans
Sagt frá kenningum brasilíska leikhússmannsins Augusto Boal
1. grein
LeikSist
Það mun óhætt að segja, að sjald-
an eða aldrei hafa kenningasmiðir
innan leiklistarinnar verið fleiri né
róttækari en nú á tímum. Stöðugt
koma fleiri og fleiri til skjalanna með
kenningar sínar á lofti og eins og
gefur að skilja ber þar aðeins sumt
merki þess að vera nýtt og merkilegt,
annað ef til vill ekki. Á undanförnum
árum hefur e.t.v. eitt, öðru fremur,
orðið til þess að menn leituðu sér að
nk. ,,nýrri gerð leiklistar”, en það er
stéttskipt samfélag vort. Leikhús nú-
timans, segja menn, er leikhús hinnar
ríkjandi stéttar. Það leikhús miðlar
áhorfendum sínum vitaskuld gildis-
mati og heimsskoðun þeirrar stéttar,
og vinnur þ.a.l. beint eða óbeint gegn
hagsmunum annarra stétta. Verka-
lýðsstéttirnar verði því að leita sér
annarra tjáningarleiða innan leikhúss-
ins.
Skáldskapur
hinna kúguðu
í fáum heimshlutum koma and-
stæður þeirra stétta sem vikið er hér
að, skýrar eða ákveðnar i Ijós en í
löndum Rómönsku Ameríku. Það er
þvi alls ekki undarlegt að ein hinna
byltingarkenndari skoðana og kenn-
inga um nýtt leikhús hinna kúguðu sé
þaðan sprottin. I þessari grein verður
leitast við að bregða ljósi á skoðanir
og kenningar brasilíska leikhús-
mannsins Augusto Boal.
Augusto Boal var leik hússtjóri
Arena-leikhússins í Sao Paulo á
árunum 1956—71, en þá var hann
fangelsaður og pyntaður.Hannvar þó
fljótlega látinn laus, flutti þá til
Argentinu, en varð að flýja þaðan
þegar afturhaldssinnar tóku völdin í
sínar hendur 1974. Hann fór til
Portúgal, en fluttist fljótlega til
Parísar og býr þar nú. Hann hefur
verið gestur á flestum meiri háttar
leiklistarsamkomum og hefur víða
um heim haldið námskeið í leiklistar-
tækni sinni, sem hann segir grund-
vallast á „Skáldskaparfræði hinna
kúguðu”, sem hann samdi m.a. gegn
skáldskaparfræði Grikkjans
Aristótelesar, sem hefur verið hin
ríkjandi skáldskaparfræði í leiklist á
Vesturlöndum allt frá því hún kom
fyrst fram.
Áhorfandi í
þátttakanda
„Þetta rit Aristótelesar, ,,Um
skáldskaparlistina”, var hluti af þvi
námsefni sem ég kenndi við leiklistar-
skólann í Sao Paulo,” segir Boal.
,,Ég átti að kenna nemendum
mínum að skrifa leikrit. Þeir höfðu
lært að samkvæmt orðum Aristótel-
esar var leiklistin eitt og stjórnmálin
annað. Mig langaði að sanna hið
gagnstæða. í öðrum ritum Aristótel-
esar, ,,Um siðfræðina” og ,,Um fag-
urfræðina”, skýrir hann ákveðin
hugtök, sem hann lætur óútskýrð í
skáldskaparfræðum sínum. Þessi
hugtök öðlast merkingu i öðrum
ritum hans, og við uppgötvum, að
Aristóteles hallast að kenningu, sem
leiðir til kúgunar. Hann neyðir áhorf-
andann til að hreinsa sig af öllu, sem
getur verið samfélaginu, það er, ríkj-
andi stétt.til ills.”
Þetta er í stuttu máli grundvöllur
kenninga Augusto Boals um „skáld-
skaparlist hinna kúguðu”, og á
honum byggir hann upp hugmynda-
kerfi, sem á, ef rétt er að staðið, að
breyta áhorfandanum úr óvirkum
aðila í þátttakanda í leikhúsatburðin-
um með jafnan rétt á við aðra þátt-
takendur til að breyta atburðarás
leikverksins.
Fyllri tjáning
Væntanlega verður hægt að gera
hugmyndum Boals um skáldskapar-
list Aristótelesar nánari skil hér i
blaðinu seinna meir en hér, og i
næstu greinum.verður leitast við að
bregða Ijósi á, hvernig Boal ætlast til
að áhorfandinn breytist í þátttak-
anda. í því skyni verður gripið til
bókarinnar „De förtrycktas teater”
(„leikhús hinna kúguðu”) eftir Boal
sjálfan. Bókin kom út á sænsku fyrir
skömmu. í einum kafla hennar gerir.
Boal grein fyrir þátttöku sinni í les-
væðingu, sem byltingarstjórnin i
Perú hóf 1973. Grundvöllur þeirrar
lesvæðingar var sú staðreynd.að
þegar nýtt mál er numið, felur það í
Augusto Boal.
sér nýja aðferð til að nema veruleik-
ann og til að miðla þekkingu sinni.
Þeim mun fleiri mál, sem hægt er að
nýta sér til að lýsa raunveruleikanum
í kringum sig, þeim mun fyllri verður
lýsingin. Þess vegna var hinum ólæsu
ekki eingöngu kennt að skrifa og lesa,
heldur einnig að nýta sér annars
konar tjáningarform, svo sem mynd-
list, lljósmyndir, leiklist og fleiri listir.
Með þessu vonuðust menn til að les-
væðingin bæri meiri árangur, þannig
að með því að kenna fólkinu ekki
aðeins að lesa og skrifa á spænsku,
Jheldur einnig að tjá sig á annan hátt,
mætti öll tjáning þess verða fyllri og
samræmi fást í táknnotkun þess. En
þess ber að geta, að mállýskur og
tungumál eru fjöldamörg i Perú.
Stafróf líkamans
En hvernig má þá nota leiklistina
sem aðferð í skynjun á veruleika, og i
þessu tilviki meðal fólks sem hafði
afar takmarkaðar hugmyndir um
leiklist yfirleitt? Hvernig var farið að
þvi að kenna fólki að nota tækni leik-
hússins sér til gagns í því að skynja
veruleikann?
Boal segir, að mannslíkaminn sé
leikhúsorðaforðinn. Það hlýtur því
að vera grundvallaratriði að læra að
þekkja eigin líkama, eigi maður að
nota hann til að tjá sig, rétt eins og
maður lærir stafróf tungumáls. Þetta
er, samkvæmt því sem Boal heldur
fram, fyrsta þrepið sem stíga þarf í
því skyni að breyta áhorfanda í þátt-
takanda. Þetta þrep er stigið með þvi
að átta sig á eigin líkama með æfing-
um, félagslega skilyrtum takmörk-
únum hans og möguleikunum á að
bæta úr þeim takmörkunum.
Annað stigið er að læra að tjá sig
með líkamanum. Það er gert með
mismunandi leikjum. Eingöngu lík-
aminn er notaður — en ekki t.d.
röddin — og þá alls ekki algengustu
og auðveldustu tjáningaraðferðir
hans eða — möguleikar.
Áhorfendur
skrifa leikrit
Þriðja stigið felur i sér að leiklistin
Jakob S. Jónsson
er notuð sem lifandi ntál með þártt-
löku allra i leikhúsatburðinum. Það
er enginn greinarmunur gerður á
áhorfanda og þeim sem á er horfl;
allir eru þátttakendur að meira eða
minna leyti. Þriðja stigið felur í sér
þrenns konar leikhúsgerð: tillöguleik-
hús, þar sem áhorfendur „skrifa”
leikritið um leið og það er leikið, þ.e.
þeim leyfist að koma með mismun-
andi tillögur i sambandi við atburða-
rás og endi verksins; styttuleikhús,
þar sem menn nota félaga sína í
hópnum til að búa til myndastyttur í
því skyni að lýsa og túlka tiltekinn
raunveruleika, sent siðan er unnið úr
með umræðu um myndina og af-
brigði hennar; og að síðustu er úr-
lausnarleikhús, þar sem leitað er
ákveðinnar úrlausnar á lilteknu
vandamáli með virkri þátttöku alls
hópsins í bæði leik og efnismeðferð.
Um þetta þriðja stig verður nánar
fjallað siðar, sem og fjórða stigið,
sem nefnt verður hér að síðustu.
Fjórða stigið er svo umræðuleik-
hús, sem felur i sér, að áhorfand-
inn/þátttakandinn sýnir stutt atriði
sem hann vill að séu rædd með tilliti
til efnis eða atburðarásar. Þetta má
gera á margvíslegan hátt. Boal nefnir
sjö atriði undir þessu heiti: 1. Blaða-
leikhús, 2. Ósýnilegt leikhús, 3.
Myndasöguleikhús, 4. Að losna
undan kúguninni, 5. Mýtuleikhús
(mýta = goðsögn), 6. Leikhúsið sem
dómari og 7. Siðvenjur og grimur
(hlutverk).
í næstu greinum verður, eins og
fyrr sagði, reynt að gera grein fyrir
því, hvernig Boal hugsar sér að nota
megi þessi mismunandi stig til að
breyta áhorfanda leikhúsatburðarins
i þátttakanda hans.
FRUMFLUTNINGS-
TÓNLEIKAR
Tónlist

EYJÓLFUR
MELSTED
um síferskan anda Holmboes. Tón-
verkið fellur vel að hinu skeipmtilega
og mátulega absúrd kvæði Renötu
Pandula. Það var líka ákaflega vel
MYRKIR MÚSlKDAGAR.
Tónleikar Kammersveitar Reykjavltur f Bú-
staðakirkju 20. janúar.
Stjórnandi: Póll Pompichler Pálsson.
Einleikari: Helga Ingólfsdóttir.
Einsöngvari: Ruth Little Magnússon.
Verkefni: Karólína Eirlksdóttir: Brot; Vagn
Holmboe; Zeit op. 94; Miklos Maros: Konsert
fyrir sombal og kammersveit; Páll P. Pálsson:
Lantao; Jón Nordal: Concerto lirico.
Þetta voru miklir frumflutnings-
tónleikar. Líklega hefur ekki verið
frumflutt jafnmikið af tónlist á
einum tónleikum á íslandi sem
þessum, nema ef vera skyldi á ein-
hverjum af tónleikum Musica Nova,
meðan hún var og hét.
Að sjá ekki
skóginn
Brot er annað verk Karólínu
Eiríksdóttur, sem heyrist frá henni á
skömmum tíma. Það gerist mikið i
verkum Karólínu. Segja má, að í
þessu litla verki sé samanþjappað
ótal hugmyndum. Svo ótrúlega miklu
í svo stuttu verki, að maður á fullt í
fangi með að henda reiður á hvað sé
að gerast. Mér fannst vanta einhver
heildartengsl í verkinu, en vera má að
ég hafi verið svo upptekinn af ein-
stökum atriðum þess að ég hafi ekki
séðskóginn fyrir trjánum.
Mátulega absúrd
Síðan kom Zeit, sem er gott dæmi Kummersveit Reykjavikur.
fiutt. Það eina sem á skyggði var að
það var eins og Ruth skildi ekki
þýska textann til fullnustu og eins
hefði mátt segja henni ögn betur til
um framburðinn, en skýr var hann og
söngutinn góður.
Vonbrigði
Konsert Miklosar Maros olli mér,
þvi miður vonbrigðum. Ég átti satt
að segja von á frumlegra og skemmti-
legra verki og tek þar mið af öðrum
verkum hans sem ég hef heyrt.
Sembalkonsertinn fannst mér vera
snyrtileg og vel unnin uppröðun eff-
ekta, sem allir hafi komið fyrir eyru
manns áður. Má vera, að þessi út-
koma sé að hluta til flytjendum að
jkenna, þar sem þeir hafa nokkuð
frjálsar hendur í leik sínum, en það
breytir engu um útkomuna.
Betur geymt
\ Það var tæpast þornað, blekið á
nótunum af Lantao, verki Páls.
Verkið er ósköp Ijúft og áheyrilegt,
og vera má að það komi hughrifun-
um af heimsókn hans til samnefndar
eyjar til skila. En ég hafði samt ein-
hvern veginn á tilfinningunni, að
hann hefði betur geymt sér hugmynd-
ina til að vinna eitthvað meira og
stærra úr — sinfóniskt ljóð, til að
mynda.
Betri í annað sinn
Tónleikunum lauk svo með Con-
certo lirico. Þetta er í annað sinn,
sem Kammersveit Reykjavíkur leikur
það á þessum vetri. Ekki er konsert-
inn síðri að heyra hann í annað sinn
og miklu naut hann sín betur flutn-
ingurinn nú. Það er ekki sama hvar
leikið er, því að nú nutu einleiks-
hljóðfærin sin miklu betur en við
flutninginn í Norræna húsinu I haust.
Kammer(kvenna)sveitin lagði með
Jþessum tónleikum vænan og vel þeg-
inn skerf til Myrkra músíkdaga.
- FM