Vísbending - 20.12.2002, Qupperneq 9

VISBENDING
Jón skilur vel hættuna af því að menn séu festir í ákveðin við-
skipti með óeðlilegum hætti. Hann nefnir fyrst skuldir og uppbæt-
ur en segir svo: „Til eru enn nokkrar fleiri verslunarkrækjur sem
sumir festast á, og má þar til nefna eina, að sumir af helstu bænd-
um fá fast árgjald af kaupmanni til að versla við hann ævilángt; aðr-
ir mega eiga von á nokkrum „krínglóttum" í vasann þegj-
andi til kaupbætis. Þar fara engar sögur af því, og það
er hvorki verðhækkun né uppbót. Pelagjafirnar og
staupagjafimar eru fremur handa alþýðunni, og
engin niðurlæging getur verið sárgrætilegri en
að sjá þann auðmýktar- og ófrelsissvip, sem
menn setja upp, þegar menn biðja um í
staupinu við búðarborðin og slíma þar
heilum tímum saman iðjulausir til að
sníkja sér út hálfpela eða brauðköku."
Enginn er verri blóðsuga
s
en Islendingar
Jón mælir með því að íslendingar stofni
með sér verslunarsamtök og segir frá
harkalegum viðbrögðum Höpfners kaup-
manns á Akureyri. Vitnar hann þar í frásögn
Tryggva Gunnarssonar: „Fyrir nokkrum
árum var Höpfner fátækur maður og unikomu-
lítill; nú þykist hann geta staðið jafnréttur þó
hann fleygi fram nokkrum tugum þúsunda til að
eyðileggja félag vort; Hvaðan hefur hann fé þetta?
Einúngis frá oss íslendingum! Það er þá vort fé eða fé frá oss,
er hann ætlar að hafa til þess að koma í veg fyrir framför vora og til
að eyðileggja hina skynsamlegustu og eðlilegustu tilraun til við-
reisnar, því það má vera fyrir oss sem hverja aðra þjóð hið fyrsta og
nauðsynlegasta til framfara, að vér eigum sjálfir þátt í vorri eigin
verslun." Undirboð eru því ekki ný af nálinni í verslun.
Jón áttar sig á því að einokunin er ekki betri þó að íslendingar
haldi um stjóm verslunarinnar: „Vér verðum enn að fara nokkrum
orðum um þann ótta, sem sumir þykjast hal'a, að ef verslunarfélög-
in yrðu drottnandi, þá myndu þau einoka verslunina miklu verr en
nokkur kaupmaður nú, því oft heyra menn það á Islandi, að enginn
sé verri blóðsuga á löndum sínum í kaupum og sölum heldur en Is-
lendingar, þeir sem gefi sig að verslun. ... Það gæti rnenn einnig
hugsað sér, að hlutabréfin lenti í fárra rnanna höndum og þeir vildi
ekki hleypa öðmm mönnum í félag með sér, heldur legði alla versl-
unina undir sig.“ Þó að ýmsum kynni að þykja að hér hefði Jón
komist spámannlega að orði, þá er hann sjálfur á því að þessi hætta
sé lítil. Sýni menn tilburði til þess að misnota vald sitt þá verði tek-
ið á móti ineð stofnun nýrra félaga. Það má líka til sanns vegar færa
að slíkt hafi einmill gerst á íslandi.
Maðurinn frjáls og friðhelgur
Arnljótur prestur Ólafsson skrifaði fyrsla eiginlega hagfræðirit-
ið, Auðfrœði. Hún kom út í fyrsta sinn árið 1880. Hún er
glæsilega skrifað rit sem byggir bæði á erlendum kennisetningum
og vangaveltum Arnljóts sjálfs. Hluti af bókinni er fræðileg frá-
sögn, hluti í dæmisöguformi og loks samræður að hætti heimspek-
inga fomaldar. I formála segist hann skipta „þjóðmegunarfræðinni"
í auðfrœði, sem nú á dögunt myndi kallasl haglræði ogfélagsfrœði,
sem spannar flest þau svið sem viðskiptafræðin fjallar um nú. I upp-
hafi skilgreinir Arnljótur verkefnið: „Auðfræðin lýsir mannlegum
þörfum, hún sýnir oss, hvernig náttúran með gjöfum sínum og gæð-
um, og hvemig maðurinn með athöfnum sínum og erfiðismunum
megnar best að fullnægja þörfum sínum, og hún bendir oss á,
hvernig maðurinn fái náð því aðalmarkmiði sínu hér í heimi: að lifa
sæll og vera drottinn jarðarinnar." Arnljótur byrjar á að skýra grund-
vallatriði í auðfræðinni: Maðurinn þarf að vera frjáls. „Þess ber vel
að gæta, að þörf og nauðsyn er á, að lögin og landstjóm-
in sé einmitt svo löguð, að maðurinn hafi sem best
tækifæri og fullt frelsi til að neyta allra krafta
þeirra, andlegra sem líkamlegra, er skaparinn
hefir gefið honum, sér og öðmm til heilla og
hamíngju, en engum til skaða né skapraun-
ar, og til að njóta gæða þeirra óhindraður,
er náttúran lætur öllum í té, svo og allra
þeirra ávaxta og tjármuna, er hann hefur
aflað sér með hönd sinni og huga. Mað-
urinn þarf, í einu orði sagt, að vera frjáls
og friðhelgur."
^rr>/Jótur Ólafss°°'
Kostir sem prýða mættu
unga athafnamenn
Síðar eru nefndar hinar helstu auð-
fræðilegu manndyggðir: „Iðjusemi,
dugnaður og framkvæmdarsemi, hirðusemi,
nýtni og sparsemi, hreinlæti, þrifnaður og
reglusemi, gætni, varhygð og varfæmi, stillíng,
hófsemi og sjálfstjóm, áreiðanleiki, skilvísi og rétt-
skiftni, sanngimi, réttlæti og sannleiksást, mannúð,
kurteisi og látprýði, mannlyndi, gagnsemdarlöngun og sóma-
tilfinníng.“ En þeir sem stjóma þurfa að hafa eftirtalda kosti til að
bera: „Framtakssemi, fyrirhyggju og eftirlitssemi, framsýni, útsjón
og stjómsemi." Að lokninni þessari upptalningu segir: „Það er satt,
að auðfræðin kennir mönnum hagsýni og hagsmunasemi, og sýnir
þeim, að auðurinn sé ómissandi þjónn mannlegra framfara og þjóð-
menningar. Það er og satt, að hún telur sjálfselskuna gefna og með-
skapaða manninum, en einmitt gefna honum til viðhalds og vemd-
unar, til vegs og sóma. Sjálfselskan er og vinnur hið sama starf hjá
manninum, sem þýngdaraflið. ... Taktu þýngdina frá hlutunum og
enginn hlutur, enginn hnöttur, ekkert sólkerfi verður framar til;
taklu sjálfselskuna frá manninum og enginn maður, engin þjóð,
ekkert mannkyn verður framar til.“
Og með þessum orðunt Arnljóts Ólafssonar ljúkum við tilvitnun-
um í verk frumherjanna í íslenskri hagfræði.
Sumt breytist aldrei
/
Iþessari grein hefur verið vitnað í verk margra af frumherjum í ís-
lenskri hagfræði. Allir voru þeir hámenntaðir menn og stóðu
löndum sínum framar á þessu sviði sem mörgum öðmm. Fleiri
hefði mátt nefna til sögunnar, til dæmis Eggert Ólafsson og Skúla
Magnússon, fógeta. Hver um sig skrifar eftir tíðaranda síns tíma. En
þó að við sjáum að margt sé beinlínis bamalegt miðað við það sem
við vitum nú, þá er annað sem á eins vel við í dag eins þegar það
var skrifað fyrir mörgum öldum. Vandamálin voru önnur en
mannleg náttúra, sjálfselskan, sú sama.
/ Þær útgáfur sem lagðar eru til grundvattar eru: íslandslýsing, Oddur Einarsson,
Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1971, Um viðreisn íslands, Páll Vídalín og Jón
Eiríksson, Örn og Örlygur 1985, Mannfækkun af hallærum, Hannes Finns-
son, Almenna bókafétagið 1970, Af blöðum Jóns forseta, Almenna bókafétagið
1994, Auðfræði, Arnljólur Ólafsson, Hið íslenska bókmenntafélag, 1880.
9