Helgarpósturinn - 26.01.1995, Qupperneq 27

FIMMTUDAGUR 26. JANÚAR 1995
MORGUNPÓSTURINN FÓLK
27
Samviska fíkniefna-
salans Trausta var
góð ef hann smurði
ekki ofan á verðið eða
stal af vigtinni.
örfáir halda áfram, það eru hinir
svokölluðu síbrotamenn.“
Um 70 prósent allra fanga eiga
við áfengis- og eða fíkniefnavanda-
mál að stríða og enn aðrir við geð-
ræn vandamál en blanda af þessu
tvennu er ein algengasta samsetn-
ing afbrotamannsins og nærri einlit
þegar kemur að síbrotamönnum.
„Drykkjumenn geta gert hræðilega
hluti í vímunni, beitt fjölskylduna
grófu og jafnvel kynferðislegu of-
beldi, sagt ljóta hluti og framið
margvísleg afbrot. Dópistar gera
sömu hluti en á miklu yfirvegaðri
og kaldari hátt, en niðurtúrarnir að
hvor tveggja geta verið jafn hræði-
legir þegar rofar til í hausnum á
fólki. Margir þora hreinlega ekki að
koma aftur niður á jörðina í þetta
svarta ástand og í staðinn fyrir sam-
viskuna kemur reiðin, beiskjan og
hatrið og hún er mest ríkjandi hjá
þeim sem eru í afbrotum vegna
neyslu,“ sagði Guðmundur Har-
aldsson. I rannsókn, sem Jón Frið-
rik Sigurðsson, sálfræðingur hjá
Fangelsismálastofnun, gerði á ís-
lenskum afbrotamönnum í fangels-
um landsins kom fram að yfirgnæf-
andi meirihluti afbrota er framinn í
vímu. „Það má deila um að það sé
nóg að gert en við höfúm heimilað
um hundrað mönnum að ljúka af-
plánun í áfengismeðferð og á Litla-
Hrauni eru AA-fundir tvisvar í
viku,“ sagði Erlendur Baldursson.
„En fangelsi verða víst aldrei neinar
uppeldisstofnanir.“
Samviskan var fljót-
andi
Það var allt frjálst þegar Guð-
mundur Haraldsson var að stíga
fyrstu skrefin á afbrotabrautinni.
Fólk var að brjótast undan oki sið-
ferðis og samvisku og fíkniefni
voru nauðsynleg. Tíðarandinn
gerði það því að verkum að sam-
viskan var fljótandi og það var í
tísku að vera í uppreisn gegn ríkj-
andi gildismati.
„En jafnvel hörðustu blóma-
börnin litu dópsala og smákrimma
eiginlega hornauga þrátt fyrir að
þeir þyrftu að versla við þá fíkni-
efni. Skilin milli þeirra og hinna
voru stundum óljós, en yfir heild-
ina litið áttu þeir ekki mikið sam-
eiginlegt. „Blómabörnin þurftu á
okkur að halda en þetta voru sak-
leysingjar og hóparnir umgengust
ekki öðruvísi, við vorum kúltíver-
aðir krimmar. Ég neytti mikið af
LSD og auk þess efni sem heitir
STP og er töluvert sterkara. Um
1974 tók ég of stóran skammt af
STP og fór í langa geimferð, en eftir
að trippinu lauk mátti ég ekki fá
mér í glas í marga mánuði án þess
að fara á tripp.“
Tvítugur átti Guðmundur
skrautlegan afbrotaferil að baki,
innbrot, ávísanafals, veskjaþjófnað
og hann safnaði kopar úr vöskurn,
kirkjugörðum og guðshúsum og
seldi í bræðslu í Sindrastál. „Ég
hafði lengi augastað á Alþingishús-
inu í þessum tilgangi.“ En lengst af
var Guðmundur „dópdíler" og „al-
gjör bísi.“ „Maður keypti efni,
þynnti út og seldi aftur.“
Konungur bílaþjóf-
anna
Trausti Finnbogason var
nefndur konungur bílaþjófanna, af
þeim viðmælanda blaðsins sem vís-
aði á hann. Fyrir 16 ára aldur stal
hann um það bil 200 bílum og
skildi eftir víðs vegar um bæinn eft-
ir að þeir höfðu gegnt hlutverki
sínu. „Ég tók bílinn hans pabba og
klessti hann. Það var kannski bara
það að þetta stóð manni nærri og
maður komst ekki hjá því að vera
meðvitaður um tjónið sem þetta
olli.“
Að sögn fann hann aldrei til
neinnar iðrunar vegna þessara
brota nema í þessu eina tilfelli, en
sneri baki við þeim vegna þess að
hann fann aðra leið til að drepa
tímann og hún kom í staðinn og
varð meira spennandi. Hann fór að
nota og selja dóp og gat þannig
fjármagnað neysluna. „Það fóru
hundraðþúsundkallar um hend-
urnar á manni á góðum dögum en
maður puðraði þessu jafnóðum út í
loftið. Eftir nokkur ár var hann far-
inn að sprauta sig og fjármagnaði
þá neysluna með ýmsum tegund-
um afbrota. „Ég var aldrei í neinni
skemmdarstarfsemi. „Ég gekk vel
um þar sem ég braust inn. Tók bara
það sem ég þurfti.“ Líkt og fleiri
.viðmælendur í þessari grein sveið
hann ekkert undan samviskunni
fyrr en hann var sjálfur orðinn
aumur og sá enga leið út úr vand-
anum. Þá var hann búinn að selja
og sprauta sig með amfetamíni um
nokkra hríð. „Einn daginn fékk ég
ekkert hass til að selja hjá þeim sem
útvegaði efnið. Það stóð ekkert
annað til boða en amfetamín og
þannig var það um langa hríð en á
þessum tíma, kringum árið 1983,
var einmitt byrjað að markaðssetja
amfetamín og það atvikaðist þann-
ig að ég tók þátt í því af öllum
krafti. Allan þennan tíma var ég
mjög iðinn við að fá aðra með mér í
dópið og aðstoða fólk við að sökkva
Samviska fangans
Guðmundar var betri
ef hann kom ekki upp
um félaga sína.
dýpra.“ Líkt og áður sagði var það
samviskan yfir að fara illa með eigið
líf og limi sem að lokum sneri
Trausta inn á aðrar brautir. „Árin
liðu og ég var ekkert að gera, ég
fann að með þessu áframhaldi yrði
ég bara aumingi.“
Samviska fíkniefna-
salans
Sú samviska sem sneri að fíkni-
efnasalanum Trausta var að svindla
ekki á vigtinni og smyrja ekki ofan
á verðið. „Ég var réttlátur og heið-
arlegur við mína viðskiptavini allan
tímann meðan ég seldi hass og fyrst
eftir að ég byrjaði að selja amfetam-
ín, en þegar ég var byrjaður að
sprauta mig rauk allur heiðarleiki
út í veður og vind og ég fór að ræna
mína bestu vini og skilja þá eftir
slyppa og snauða eftir að ég hafði
laumað svefnmeðali út í glösin
þeirra.“ Eftir nokkrar gistinætur í
steininum á sölumannsferlinum
komst Trausti fyrst alvarlega í kast
við verði laganna í tengslum við
stórt fíkniefnamál og mátti hann
sitja í Síðumúlanum í einn og hálf-
an mánuð. „Þá brotnaði ég saman
og það varð fyrsta skrefið að minni
iðrun. Ég var ekki á neinum lyíjum
eða öðrum vímuefnum og ég af-
eitraðist smám saman og fór að
hugsa aðeins skýrar.“
Samviska lögfræðings
„Sem lögfræðingur verður mað-
ur að útiloka algerlega hvað manni
finnst um skjólstæðinginn og hugs-
anlega sekt hans eða sakleysi," sagði
Örn Clausen hæstaréttarlögmað-
ur. „Lögfræðingur á að gera allt
sem í hans valdi stendur fyrir sak-
borninginn, hvort sem hann er sek-
ur eða saklaus, en hvort heldur er
vitum við auðvitað aldrei alveg fýr-
ir víst. Fari samviska okkar að spila
þannig rullu að það hindri okkur í
að vinna okkar starf verðum við að
leita eftir öðru. Eftir á þá finnst mér
skárra að sekur maður sleppi en
saklaus sé dæmdur, eins og mér
finnst ég hafa horft uppá í mínu
starfi. Mér finnst reyndar betra að
tíu sekir menn gangi lausir
en einn saklaus sitji inni.
Rammi laganna hefur ekkert
með samvisku að gera, líkt
og dómarar mega ekki
dæma á líkum þótt þeir
freistist sumir hverjir til að
gera það. Þeir verða að
dæma málið samkvæmt lög-
um og eins og málið liggur
fyrir.
Það er nógu slæmt að lög-
reglumenn hafi orðið upp-
vísir að því að nálgast mál út
frá fyrirframgefnum skoð-
unum þannig að öll rann-
sóknin taki mið af því, þó að
menn megi ekki fara að
vænta þess frá dómurunum
líka.“ Það er greinilegt að
Örn er maður laganna og
lætur seint hanka sig á samvisku-
ástæðum og þeirri betri vitund sem
er þriðja tegund samviskunnar,
samkvæmt Vilhjálmi Árnasyni.
Samviska fangavarðar
„Fangaverðir eru þjónar fangels-
anna,“ sagði Björk Bjarkadóttir,
fangavörður til margra ára og nú-
verandi forstöðumaður Hegning-
arhússins við Skólavörðustíg.
„Refsingin sjálf er innilokunin og
það er ekki okkar að auka á hana
með hroka eða lítilsvirðingu. Ég hef
komið fram við fanga eins og ann-
að fólk og ég held að það gildi al-
mennt um fangaverði, starfið hefur
því aldrei komið við mína sam-
visku. Það er yfirleitt ekki kvartað
undan framkomu fangavarða og
það hefur bara einu sinni komið
upp stórt mál sem varðar harðræði
í íslensku fangelsi og það var Geir-
finnsmálið, það er vissulega svartur
blettur en af þeim fjölda manna,
sem er í fangelsi á ári hverju, er það
ekki ýkja stórt. Þetta er erfitt starf,
sem þú skilur ekki auðveldlega eftir
á bak við þig að loknum vinnudegi.
Það þekkja það allir sem vinna með
fólk.“
Samviska fangans
Ofbeldið jókst mjög hratt eftir að
amfetamínið kom til sögunnar en
Trausti segist sjálfur hafa forðast
allt slíkt í lengstu lög. Guðmundi
var á hinn bóginn mjög laus hönd-
in og hann lenti iðulega í blóðug-
um átökum og umgekkst fólk bæði
heima og erlendis sem hafði lag á
að láta óþægilegt fólk hverfa.
En þrátt fyrir ofbeldi og svik,
dauðsföll af óútskýrðum orsökum
og ofsóknarhugmyndir gagnvart
náunganum, er samviska glæpa-
mannsins sterkust gagnvart þeirri
samkennd sem þó er til staðar í
undirheimunum. Þegar kemur til
kasta lögreglunnar geta menn leik-
ið hetjur í þeim tilgangi einunt að
vernda „vini“ sína. „Það erfiðasta
við að snúa baki við þessu lífi var að
slíta sig frá þessari samkennd og
bræðralagi sem myndaðist í kring-
um áhugamálin," sagði Trausti.
„Löggan var óvinurinn og við sam-
einuðumst í því að tala illa um
hana. Maður er búinn að losa sig
við þessa venjulegu samvisku og
næsta stigið er þá að setja eitthvað í
staðinn." Siðferðismörkin eru að-
löguð að hinni skrautlegustu hegð-
un og jafnvel algerlega snúið við en
í heirni afbrotamannsins eru sam-
viskuspurningarnar þó jafn brenn-
Samviska lögfræö-
ingsins Arnar Clausen
er best ef hann lætur
ekki samviskuna
hindra sig í starfi.
andi og viðurlögin grimmdarleg
útskúfun eða jafnvel ofbeldi. „Þess-
ir svokölluðu síbrotamenn eru um-
komulausir, hafa ekkert aðhald og
ekkert að hverfa til þegar þeir koma
úr fangelsinu. Þetta eru bestu
skinn,“ sagði Björk Bjarkadóttir.
„Fæstir þeirra eru samviskulausir
og í raun og veru vilja þeir ekki gera
okkur hinum lífið erfitt.“
Feginn gripið í hjálp-
arnönd
„Ég sat í Síðumúlanum í þrjátíu
daga, kringum tvítugt, fyrir sölu á
hassi og öðrum fíkniefnum og for-
hertist mikið á þeim tíma,“ sagði
Guðmundur Haraldsson. „Það var
gengið hart að mér við yfirheyrslur
og ég gekk hart fram í því að virða
siðalögmál fíkniefnaheimsins, því
að þau eru mjög sterk. Þar ræður
óttinn ríkjum og menn hika ekki
við að ganga í skrokk á þeim sem
blaðra um félaga sína. Tæknin sem
er notuð við yfirheyrslur er líka svo
einföld og yfirleitt auðvelt að kom-
ast framhjá henni ef viljinn til að
tala er ekki til staðar. Maður heldur
sig við einhvern sannleiksþráð í
lyginni og oft er manni sýnd harka
og fýrirlitning sem sannfærir mann
um að þarna sé einhverja hjálp að
fá.“
„Það eru ýmsar skýringar til um
það af hverju menn nauðga eða
smygla dópi,“ sagði Erlendur Bald-
ursson. „En fangelsisvist getur haft
þau áhrif á menn að þeir forherð-
ast. Þetta hefur stundum verið kall-
að afbrotaskóli." Innst 'inni segist
Guðmundur hafa verið lítill kall
sem hefði feginn gripið í útrétta
hjálparhönd ef hún hefði verið rétt
fram. Ofbeldi við lögreglustörf fyr-
irfinnst enn á íslandi þó að síðustu
árin hafi verið gerð bragarbót þar á.
Saga íslenskra sakamála á áttunda
áratugnum, þegar Guðmundur er
að feta sig áfram í afbrotum, kennir
að þar voru oft að verki löggæslu-
menn sem trúðu að tilgangurinn
helgaði meðalið og samviskan því
ekki góð vegna þess að hún væri
alltaf lögum samkvæm. Harðræði
lögreglunnar er líka viðvarandi
vandamál í dag. Kannski eru fórn-
arlörnb glæpa þau sem svara
stærstu samviskuspurningunum
því að til eru ótal sjálfsstyrktarhóp-
ar þar sem þau reyna að vinna bug
á reiði og miklum sjálfsásökunum í
kjölfar, til dæmis, kynferðisglæpa.“
Að snúa við blaðinu
Að sögn Erlends Baldurssonar er
einkum talað um tvær ástæður sem
fá síbrotamenn til að snúa við blað-
inu. „Það er trúin og síðan einhver
kona sem verður ástkona og gengur
viðkomandi líka í móðurstað að
einhverju leyti en margir þessara
manna hafa mjög brogað viðhorf
til kvenna og kemur þar til ákaflega
margt, uppeldisaðstæður og fleira.
Það er líka til í dæminu að menn
nái tökum á áfengisneyslu
sinni eða fíkniefnaneyslu og
hætti þannig. En trúarmenn
sem hafa freísast eru líka yfir-
gnæfandi hluti þeirra sem játa
á sig brot að fýrra bragði.
„Þeir ganga stundum inn á
lögreglustöðvar, hef ég heyrt,
og leysa frá skjóðunni í þeim
tilgangi að hreinsa samvisk-
una. Ég man eftir slíkum
refsidómum,“ sagði Erlendur.
Erlendur sagði einnig að það
væri ekki óalgengt að menn
játuðu á sig fleiri brot en þeir
hefðu upphaflega verið hand-
samaðir fyrir.“ Guðmundur
og Trausti tilheyra þeim hópi
manna sem hafa snúið sér til
guðs og eru báðir virkir í
trúnni og hafa núna samvisku
guðsmannsins, samkvæmt ströng-
ustu boðorðum.
En flestum er í fersku minni sér-
kennilegur atburður um daginn
sem að vísu varðaði hvítflibbabrot
en þeim mun sérstakara var að
maðurinn, Einar Friðrik Kristins-
son skyldi koma fram og játa að
fyrra bragði brot sem varðaði svik á
13,4 milljónum. Þannig var að hann
stóð fyrir innflutningi á frönskum
kartöflum og framvísaði við tolla-
yfirvöld vörureikningum og að-
flutningsskýrslum sem sýndu að-
eins brot af innkaupsverði og gat
þannig svikist um að greiða veru-
legan hluta af aðflutningsgjöldum.
1 samtali við MORGUNPÓSTINN
sagðist Einar Friðrik ekki vilja svara
þeirri spurningu hvort það hefði
verið samviskan sem rak hann til
að játa brot sitt. Þar til annað kem-
ur í ljós freistast maður til að álíta
að það hafi verið samviskan. ÞKA
„Samviskan hún er þrennt, í fyrsta lagi samviskusemi, að rækja skyldur
sínar,“ segir Vilhjálmur Árnason heimspekingur. „í öðru lagi alls kyns
áunnin gildi sem geta valdið okkur samviskubiti ef við bregðumst. Þessi
birtingarmynd samviskunnar er oft slæmur vegvísir því að við getum lært
ranga hegðun eða vanið okkur á óæskilega hluti. Fólk getur hreinlega
þurft sálfræðilega meðferð til að venja sig af þessari tegund samvisku. I
þriðja lagi, betri vitund, þar sem fólk neitar af samviskuástæðum að
rækja það sem þjóðfélagið kallar skyldur. Það getur til dæmis verið her-
skylda eða læknir sem vill ekki framkvæma fóstureyðingar vegna þess
að honum finnst þær rangar.“