Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Blaðsíða 11

Jesús vekur upp dóttur Jairusar.
Sr. Jakob Jónsson:
„Dauði, ég ótftast eigi“
SKOÐANIR SÉRA HALLGRÍMS Á DAUÐANUM
L
Dauðinn hefir verið íhugunarefni
mannsandans, frá því vér fyrst höfura
eögur af manninum. En því er svo hátt-
að ura það umhugsunarefni sem mörg
önnur, að viðhorfið fer nokkuð eftir
aðstöðu á líðandi stundu. Maður, sem
Btendur öruggur uppi á fjalli og sér
ftjót flæ'ða yfir bakka sína niðri í daln-
um, hugsar öðru vísi en sá, sem berst
með straumnum. Veðurfræðingur getur
6etið við skrifborð sitt og hugsað vís-
indalega um lögmál þau, sem veðrið fer
eftir, — en skipshöfn á báti, sem berst
um í roki við klettótta strönd eða úti
á reginhafi glímir við vandamál veður-
farsins með allt öðrum hætti. Þannig
hafa mennirnir brotið heilann um dauð-
onn, velt fyrir sér vandamálinu eins
og torráðinni gátu. Heimspekingar, guð-
íræðingar, læknar, náttúrufræðingar og
Bkáld hafa hugleitt fyx-ii-'bærið „frá al-
mennu sjónai-miði,“ en sá sem sjálfur
liggur á dánarbeði og heyrir fótatak
dauðans nálgast dyr sínar, hefir ekki
íhugun dauðans að dægrastyttingu eða
gestaþraut, heldur er honum dauðinn
persónulegt vandamál, sem hugurixm
knýr hann til að taka einhverja afstöðu
til.
Séra Hallgx-ímur Pétursson hugleiddi
dauðann sem trúaratriði, — sem fyi-ir-
bæri mannlegrar tilveru og sem predik-
onartíni. En hvernig hugsaði hann um
dauðann, þegar hann stóð sjólfur við
dauðans dyr, — og dauðinn við hans?
Hvernig hugsáði hann til að deyja?
Hvernig hugsaði hann til dauðans,
þegar um var að ræða hans eigin burt-
kollun og brottför af þessum heimi? Og
hvernig bjó hann sig undir hina hinztu
Btund?
Um þetta eigum vér einstæðar heim-
iidir. Passíusálmar séra Hallgríms bera
þess vott, hvernig hann hugsaði um
dauðann, þegar um var að ræða menn-
ina yfirleitt. Sálmurinn „Allt eins O'g
blómstrið eina“ er sálrnur um dauðans
\
óvissa tíma, þegar sérhver kristinn mað
ur á í hlut. En séra Hallgrímur lét
einnig eftir sig sálma, sem sýna hvernig
hann brást við dauðanum, þegar að
honum sjálfum kom, og þeim, er hon-
u® voru nákomnastir. Hér á ég við hin
alkunnu erfiljóð eftir Steinunni litlu
dóttur hans, „Sálar þær sálir eru“ og
„Nú ertu leidd mín ljúfa“, og mnfremur
fjóra sálma, er fjalla um kristilega
burtför og andlát sjálfs hans. Þeir eru
þessir: „ „ó náðar nægð, nægst heill og
frægð“, „Enn ber ég andar kvein“,
„Herra Jesú, ég hrópa á þig“ og „Guð
komi sjálfur nú með náð.“ (Þessir fjórir
sálmar eru í bók próf. Magnúsar Jóns-
sonar um Hallgrím, fyrra bindi, bl.s 233
til 252). Vebður vart um það efast, að
þessir sálmar eru ortir, eftir að séra
Hallgrimur er lagstur banalegu sina
eða að minnsta kosti svo skömmu fyrir
dauða hans, að honum sjálfum er full-
komlega ljóst, hvað að fer. Má það
undravert heita, hversu hugsun hans
enn er ljós, og skáldatökin á yrkisefninu
fatast hanum ekki. En holdsveikin segir
til sín. Vatn rennur úr augum, niður
til munnsins, og kinnbeinin „þó nokkuð
svíða“. „Finn ég, að augum förl-
ast sýn, falla tekur nú heyrnin mín.
Hendurnar hafa misst sitt magn. Minn
fótur vinnur ekkert gagn.“ „Lík-
aminn allur særður sótt — svitnar, og
dregm- af mér þrótt. Einnig þrengist um
andardrátt. Ég vænti minnar hvíldar
brátt.“ Gét ég vart hugsað mér,
að séra Hallgrímur hafi verið í
færum um að stýra penna, er hann var
svo á sig kominn, og sjálfur segir hann,
að varirnar dofni og tungan sé treg.
Má gera ráð fyrir því, að einhver
sá, er nærri var staddur í raunum hans,
hafi hripað upp versin jafnóðum og
þau uröu til. Hver sem sá kann að hafa
verið, er eitt víst, að hann eða hún hefir
ekki aðeins bjargað Ijóðperlum frá glöt-
un, heldur orðið til að varðveita eins-
hverja merkilegustu heimild, sem til
er, um viðbúnáð deyjandi manns og sál-
arlíf hans undir æfinnar lok.
n.
Vér erum ekkert óvanir því, að heyra
rætt um dauðann. Sú spurning, er
brunnið hefir í hugum manna á þess-
arri öid, er fyrst og fremst, hvort dauð-
inn sé endir lífsins, hvort framhaldslíf
eigi sér stað, og ef svo sé, hvernig
lífinu eftir daúðann geti verið háttað.
Það er með öðrum orðum dauðinn frá
sjónarmiði náttúruvísindanna, sem hér
er um að ræða. Dauðinn er fyrirbæri í
náltúrunni, sem maðurinn er hluti af,
eins og dýr og jurtir. Þessi vandamál
hvíldu á hugum manna í fornöld, ekki
sízt með Grikkjum. Stóuspekingarnir
og f’.eiri litu fyrst og fremst á dauð-
ann sem náttúrufyrirbæri. Margir heim-
spekingar trúðu á sál, sem í manninum
byggi, en spurningarnar, sern menn veltu
fyrir sér, voru méðal annars úr hvaða
efni sálin væri gerð, hvort hún hefði
möguleika til að lifa af líkamsdauðann,
hvort slikt líf væri samruni við heims-
sálina, hvort allar sálir væru jafn-hæfar
til ódauðleikans o.s.frv.
Mannsandinn er samur við sig, og
þessar spurningar og aðrar slikar leita
á hugsandi fólk enn þann dag í dag.
Samband anda og efnis, samband sálar
og líkama, lífið eftir dauðann, eru rann-
sóknarefni merkra vísindamanna og hugs
uða. Á tíma'bili hafði efnishyggjan náð
svo föstum tökuim á mönnum, áð það
þótti varla sæmandi að leita svars við
spurningum eins og þeirri, hvort fram-
haldsíífið væri veruleiki, og jafnvel sam
vizkusömustu rannsóknarmenn hafa átt
það víst að verða fyrir háði og spotti
fyrir það eitt að spyrja um aðra eins
íjarstæðu og það, hvort mögulegt væri
að haíá samnand við sáhr, sem hefðu
yfirgefið líkamann. Þrátt fyrir þetta
hafa bæði sálarrannsóknarmenn og dul-
arsálfræðingar haldið athugunum sínum
áfram af mikilli samvizkusemi. Dul-
spekingar og heimspekingar hafa einnig
reynt að gera sér grein fyrir framhalds-
lífinu, og má segja, að flest hin forn-
grísku sjónarmið komi til greina.
Spurningin er hin sama og áður:
Lifir mannssálin líkamsdauðann? Og ef
svo er, hvað verður um hana? Fer hún
til baka til þessa heims? Fer hún inn
í andaheim? Fer hún til annarra hnatta?
Sameinast hún heimssálinni?
Sagt hefir verið, a’ð Gyðingar hafi lít-
ið hugsað um dauðann og annað líf frá
þessum sjónarmiðum, og því séu slíkar
spurningar auka-atriði í kristinni trú,
sem eigi upphaf sitt í Gyðingadómum.
Að nokkru leyti er það rétt og þá verð-
ur ekki framhjá því gengið, áð höfund-
ar Nýja testamentisins, og þá auðvitað
Jesús einnig, hafi gengið út frá
því sem vísu, að. mannssálin lifði eftir
dauðann. M.ö.o., að dauðinn væri inn-
gangur til annars lífs en hins jarðneska.
Þessi trú er raunar ekkert séreinkenni
kristindómsins, og aðgreinir hann ekki
að neinu leiti frá æðri trúarbrögðum,
hvorki í fornöld né á vorri eigin tíð. En
það er einnig til aðrar spurningar í sam-
bandi við dauðann; Hvers eðlis er dauð-
inn? Hverra erinda kemur hann? Og
kristin trú hefir sérstaklega leitað svars
við þeirri spurningu, hvaða áhrif dauði
Jesú hafi haft á eðli og gildi dauðans
yfirleitt. Þáð eru þessi vandamál, sem
blasa við oss, svo að segja í hverri opnu
Passíusálmanna. Það snerta hvorki meira
né minna en eitt höfuðefni kristinnar
trúfræði, friðþægingarkenninguna.
Svo sem vitað er. hafa bæði trúfræð-
igar og biblíuskýrendur haft ýmsar skoð
anir á dauða Krists, svo að fri'ðþægingar
kennjngin hefir tekið á sig harla marg-
breytilegar myndir í aldanna rás. Á rétt
trúnaðartímabilinu hafði kenningin tek-
ið mikium stakkaskiftum frá hinni svo-
nefndu klassisku friðþægingarkenningu,
sem fram kemur í bréfum Páls postula.
f sem allra styztu máli má segja, að
rétttrúnaðarguðfræðin hafi túlkað
dauða Krists þanriig: Á mannkyninu
hvílir sekt syndarinnar. Réttlæti Guðs
krefst hegningar. Jesús Kristur tekur
á sig hegninguna og bíður dauð-
ann á krossinum til að sefa reiði
Guðs. Þannig fær mannkynið fyrirgefn-
ingu og sýknudóm. — Jesús hefir greitt
lausnargjaldið. í Passíusálmunum eru
þessar hugsanir víða settar fram, og
höfundurinn hikar ekki við að lýsa guð-
legri reiði sem geðshræringu guðs. f 3.
sálminum kemst hann þannig að orði:
„Til og frá gekk hann þrisvar þó.
þar fékkst ei minzta hvíld né ró,
undanfæri því ekkert fann,
alstaðar drottins reiði brann,
gegnum hold, æðar, blóð og bein
blossi guðlegrar heiftar skein (2.v.)
„f þessum spegli það sé ég,
þeim sem drottinn er reiður mjeg, D
hvurki verður til huggunar
himinn, jörð, ljós né skepnurnar,
án guðs náðar er allt um kring
eymd, mæða, kvöl og fordæming."
(4.v.)
Jesús reynir allt, sem útskúfaðri
mannssál má verða til þrautar.
Samlíkingin um lausnargjald úr þræl-
dómi hefir verið séra Hallgrími ljós og
skýr. Hann hafði sjálfur haft persónu-
leg kynni af heilum hóp „endurleystra*4
landa sinna, er verið höfðu bæði í út-
legð og þrældómi, og fyrstu kynni hans
af konu sinni hafði hann hlotið ?kömmu
eftir þáð, að hún hafði í bókstaflegum
skilningi verið keypt undan þrældóms-
oki. En í píslarsögunni er munurinn sá,
1) Á nútimamáli væri sagt og ritaS mjög.
-LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H
38. tbl. 1864