Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Blaðsíða 12

Legsteinn Hallgríms Péturssonar í Saurbæ.
að það er hin ódauðlega sál mannsins,
sem orðið hefir útlseg frá eilífri gleði við
Adams fall (17, 9) En
„hættu og hörmung þá
herrann minn, Jesú sá,
önd vora af ást og mildi
úr útlegð kaupa vildi.“ (17,33)
Og það er ekki aðeins útlegðardómur,
Iheldur einnig fangelsisdómur, er vofir
yfir manninum:
„í dauðans myrkum jeg, dæmdur þræll
dragast átti til pínu,
en þú tókst, Jesús, son gu'ðs sæll,
saklaus við straffi mínu,
þanninn til'bjóstu ljóssins leið
Ijómandi sálu minni
þó lífi hér linni,
andláts kvölum og kaldri neyð
kvíði' ég því öngu sinni“. (9,8.)
Og loks má minna 25. sálminn, ekki
sízt 9. versið:
„En með því út var leiddur
íilsærður lausnarinn,
gjörðist mér vegur greiddur
í guðs náðarríki inn
og eilíft líf annað sinn,
blóðskuld og bölfan mina
burt tók guðs sonar pína.
Dýr'ð sé þér, drottinn minn.“
Það er ekki ætlun mín að gera hér
grein fyrir því, hvers vegna friðþæging-
arkenning rétttrúnaðarins hefir verið
gagnrýnd af seinni tíma guðfræðingum.
£>ess skal þó getið, að hún þykir ein-
angra hjálpræðisgildi dauða Krists frá
lífi hans, og ennfremur bindur hún rétt-
lætishugtakið um of við réttlætiskröfur,
*em ekki eiga sér sto'ð i kristinni guðs-
hugmynd, heldur í fornu réttarfari, sem
byggðist á því, að einn gæti orðið dæmd
ur í annars stað. í þriðja lagi gerir hún
frekar ráð fyrir því, að það þurfi að
blíðka guð heldur en að sætta mann-
inn við guð, smbr. orð Páls: Það var
guð, sem i Kristi sætti heiminn við sig (II.
Kor. 5,19). í fjórða lagi gengur þessi kenn
ing framhjá því atriði, að heiðnar forn-
þjcðir lögðu annað og meira í sjálft
fórnarhugtakið heldur en sektar—
greiðsiu. Orð eins og fórnardauði og
lausnargjald áttu sína sögu, og vilji
menn skilja, hváð í þeim felst, þegar
þau koma fyrir í Nýja testamentinu, er
nauðsynlegt að gefa þeim víðtækara og
dýpra innihald en það, sem friðþæging-
arkenning rétttrúnaðarins eign-ar þeim.
Þetta gerir Hallgrím Pétursson raunar
einnig, ekki sízt í þeim versum, sem gefa
til kynna hið mystiska í trú hans, t.d.
þá Jesú-hjarta-mystik, sem var að sumu
leiti miðalda-arfur en að öðru leiti
undanfari þess trúarlífs, er síðar þró-
aðist yfir í heitttrúarstefnuna. Um þetta
hefi ég nokku'ð rætt í grein minni um
asmlíkingar í Passíusálmunum og birt-
ist á sinurn tíma í Kirkjuritinu. En þó
að vér gagnrýnum friðþægingarkenn-
ingu þá, sem Hallgrímur aðhyllist með
samtíð sinni, má ekki láta sér sjást yfir
tvö atriði, sem eru veigamikil til skiln-
ings á Passíusálmunum.
Annáð af þessu tvennu er sú stað-
reynd, að í sálmunum yfirgnæfir til-
finningin fyrir kærleika Jesú allt annað.
Hallgrímur er strangur og óeftirgefan-
legur í lýsingum sínum á guðlegri reiði,
ea hann breíðir sig ekki út yfir kvöl
og ógnir fordæmingarinnar. Hann sækir
sér enga fróun í að útmála með marg-
víslegum myndum, hvernig guð hegni
syndurum. Hann er enginn brennisteins-
predikari. En hitt er honum hugstætt
frá slðasta versl til hins fyrsta, hvernig
kærieiki hins krossfesta yfirgnæfir allt.
Svo máttug er lofgjörð hans og svo
djúp og innileg er þökk hans, að allt
annað hverfur fyrir því, að þrátt fyrir
allar sínar syndir og yfirsjónir á maður-
inn athvarf hjá guðlegum kærleika.
Sálmarnir eru beinlínis ortir til að minn-
ast þess, að „ljúfan Jesú til lausnar mér
langaði víst a'ð deyja hér“ (1,3). Og
„angrið sker“ hjarta höfundarins, er
hann hugsar til þess, að Jesús er kval-
inn í hans stað (1,4). Þessi djúpa sorg
yfir særðum og sviknum kærleika er
hinn djúpi undirhljómur kviðunnar,
þegar efri raddirnar óma skærast af
fögnuði yfir ást hans, sem fórnina miklu
færði. Það er vert að veita því athygli,
að hér er eitt dæmi af mörgum, er sýn-
ir hvernig mannshjartað hefir skilið og
tileinka'ð sér boðskap krossdauðans, þó
trúfræðingana hafi bæði brostið orð og
hugtök til að túlka allt, sem í honum
felst frá upphafL
III.
Hitt atriðið, sem umfram allt verður
að gefa gaum, ef vér viljum skýra passíu
sálmana rétt, er það, að þar kemur fram
hin forna hugsun kirkjunnar um baráttu
og sigur með ennþá gleggra hætti en
en friðþægingarkenning rétttrúna’ðar-
tímabilsins gaf tilefni til. Forystumenn
Lundar-guðfræðinnar, sem haft hefir
mikil áhrif á guðfræðinga síðustu ára-
tuga, hafa í ritum sínum bennt á, að
þessi þáttur hafi orðið út undan í skýr-
ingum á krossdauða Jesú, þó að hann
hafi raunar aldrei gleymst að fullu í
preöikun kirkjunnar. (Jeg bendi á trú-
fræði Auléns biskups og skýringar Nygr
ens vi'ð Rómverjabréf Páls). í passíu-
sálmunum yfirgnæfir spenna baráttunn-
ar allt annað, svo að þrátt fyrir allt
verður Hallgrímur nær Páli postula í
túlkun sinni heldur en sinni eigin sam-
tíð í þessu tilliti.
Páll er auðvitað barn sinnar aldar í
hugsun. Hann er ekki aðeins Gyðingur,
heldur uppalinn í umhverfi hellenis-
mans, samgróin grísk-rómverskri menn-
ingu, þrátt fyrir andstöðu sína gegn
heiðindóm og heimspeki samtíðarinnar.
Vafalaust er það rétt, sem próf. Odeberg
segir í skýringum sínum vi'ð Korinþu-
bréfin, að engin ástæða er til að ætla,
að Páll hafi fyrirlitið það bezta í grízkri
heimspeki, þó ‘ að honum hafi verið
meiniila við allt það fimbulfamb, sem
eirikenndi hina grísku og hellensku
spekikennara. Og ótvírætt virðist mér
það, að Páll hafi tileinka'ð sér í ríkum
mæli þá venjulegu aðferð fornþjóðanna
yfirleitt að mynda sér persónugerfinga
og symbol, er táknuðu hugtök og hug-
myndir. Mál trúarbragðanna var í viss-
um skilningi skáldsikaparmiál, og ekkert
villir meira fyrir réttum skilningi á
fornum trúarhugtökum en að beita við
þau sömu aðferðum og notaðar eru vi'ð
greiningu vitrænna og vísindalegra
kenninga á vorri öld. Páll gerir sér þá
grein fyrir tilverunni, að hún sé stöðug
barátta milli „máttarvalda", er stundum
má hugsa sér sem verur, t.d. hálf-guði,
en stundum persónugerð öfl eða krafta,
án þess að þar sé um að ræða persónur
í venjulegri nútímamerkingu. Hjálpræðis
starf Krists er í augum postulans barátta
við „máttarvöld," sem ma'ðurinn er háð-
ur, en frelsunin undan valdi þeirra
er fólgin í því að tilheyra Kristi einum,
Guði einum. Dauðinn, Syndin, Reiðin
og jafnvel hið heilaga Lögmál Guðs eru
í vitund postulans slík máttarvöld, sem
fjötra manninn, tortíma honum. Dauð-
inr. er fyrir honum ekki fyrst og fremst
náttúrufræðilegt fyrirbæri, sem fólgið
er því, að einkenni lífsins hverfa. Dauð-
inn er tortímingarvald í tjlverunni,
óvinur lífsins, og brýtur niður lifandi
sköpunarvenk Gu'ðs. Dauðinn leitast við
að rífa allt niður, ekki aðeins líkama
mannsins, heldur manninn sjálfan, hið
innra jafnt sem hið ytra. Ægilegast ails
er sú tortíming, sem felst í Syndinni,
sem er broddur Dauðans. Syndin er ekki
fyrst og fremst einstakar yfirsjónir
mannsjns, heldur máttarvald vonskunn-
ar, sem náð hefir tökum á mannkyninu.
Vegna syndarinnar hlýtur jafnvel Guð
sjáifur að verða í andstöðu við mann-
inn. Reiði Guðs er þá ekki einhverskonar
geðshræring, heiftarþel, ekki neinskon-
ar illska, eins og þegar mannleg vera
fyllist heift. Það er ekki sú reiði, sem Jes-
ús ræðir um í fjallræðunni, heldur er hún
andstaða Guðs sjálfs gegn manninum,
sem hefir í þjónustu Syndarinnar gert
uppreisn gegn Guðs vilja. Og loks, Gu3
'hefir gefið mannkyninu Dögmál, svo
a'ð hann geti fundið, hvernig hann á að
breyta rétt, en Lögmálið sjálft verður
til að leiða syndina enn skýrar í ljós,
og kveður upp áfellisdóm, sektardóm,
dauðadóm yfir manninum. Þannig lifir
syndugt mannkyn í vítahring, sem eng-
inn mannlegur máttur getur af eigin
ramleik snúið sig út úr. Dauðinn, Synd-
in, Reiðin, Lögmálið, — og síðan Dauð-
itin að nýju. En með þessu er sagan
ekki sögð að fullu.
Guð elskar mennina, án þess að þeir
verðskuldi það, og í Kristi opinberast hið
guðlega máttarvald, sem sigrast á öll-
um öðrum. Jesús Kristur er pyndlaus,
en hann lifir í heimi mannkyhsins, og
tekur á sig allt, sem syndugt mannkyn
er undirorpið í efnisins veröld. Hann
sætir árásum Dauðans og Syndarinnar,
eins og aðrir menn. Hann býr við þá
kvöl, sem hlýtur að einkenna mannlíf,
sem er undir Reiðinni. Og Lögmálið fell
ir sinn dóm yfir honum, dæmir hann til
dauða. Þá var það, að Lögmálið „for-
greip sig, „eins og Hallgrímur kemst að
orði. En þrátt fyrir allt þetta er kær-
leiksviiji Guðs í Kristni ósigrandi. Upp-
risa Jesú þýðir ekki, að hann hafi sjálfur
sloppið úr greipum Dau'ðans, eins og
maður, sem bjargar sér á flótta undan
hendi böðuls, heidur hitt, að sjálfur
kærleikskraftur Guðs brýtur af sér all-
ar hindranir, og máttarvöldin hafa tap-
að leikr.um. Kærleikur Guðs er meiri
en Reiði hans. Guð sjálfur hjálpar mönn-
unum til að sigrast á tortímingunni,
komast í sátta-aðstöðu í sta'ð andstöðu,
lifa í stað þess að deyja. Dauðinn hætt-
ir að vera aftaka sakamanns, það er
kraftur hins upprisna, sem styrkir mann
inn, svo að Páll hrópar upp yfir sig af
fögnuði: Guði séu þakkir, sem gefur oss
sigurinn fyrir drottin vorn Jesúm Krist.
Einn þekktasti guðfræðingux nútímans
hefir líkt skilningi Páls á hjálpræ'ði
Krists við það, þegar land hefir verið
hersetið af fjandmönnum, en hjálp hef-
ir bonst utan að, úrslitasigur er unn-
inn, þó að enn sé barist í landinu. Sam-
kvæmt þessu eru fylgjendur Jesú frels-
ishreyfing í landi þess mannkyns, sem
hetjað hefir verið af Synd og Dauða.
Lundar-guðfræðingarnir, sem ég nefndi
éðan, hafa bent á þa'ð, að í fornkirkj-
unr.i hafi hugsunin um baráttu Krists og
sigur hans verið mjö'g ríkjandi í ræðu
og riti, og einnig í myndlist.
IV.
Það þarf ekki langt áð leita í passíu-
sálmunum til þess að finna, að hin
dramatiska spenna stafar af því, að
Haligrími hefir verið- hugstæð barátta
Krists við máttarvöld hins illa, og sig-
ur hans. Og sigur hans breytir eðli
dauðans.
„Þá kom loksins á þeirri tfð
þreytti Jesús við dauðann stríð.
Andlátt mitt bæði og banasótt
blessaðist mér þá sömu nótt.
Dauðinn tapaði, en drottinn vann,
dýrlegan sigur gaf mér þann.“ (3,8).
Og í sálminum um dauðans óvissan
tíma er einnig lýst hinu sama:
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
38. tbl. 1964