Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Síða 16

„Það sem vakti at-
hygli mína í þjóðsög-
unum um Tyrkja-
Guddu var fyrst og
fremst eitt: Hún er
kona sem auðsjáan-
lega berst við að
komast að niður-
stöðu um sína lífs-
skoðun eða trú.“
líf sitt í hættu til að bjarga matnum
handa þeim sem heima voru. Svona gerist
ekki nema þar sem hungursneyð geisar.
Sautjánda öldin var alveg voðalegur tími,
og sumt af því sem gerðist verður maður
að skoða í því ljósi. Það var til dæmis
ekkert einsdæmi að ræningjar kæmu af
sjó, þó þetta rán hafí verið það lang-
mesta. Sumt í hugarheimi fólks á þessari
öld minnir á ýmislegt í okkar eigin sam-
tíð — og öfugt.
Þetta var nú önnur ástæðan. Tyrkja-
ránið sem atburður var ákaflega lifandi í
mínum huga. Svo þegar ég var orðinn
prestur hér í Reykjavík, hjá Hallgríms-
söfnuði, þá gefur það auga leið að ég fór
að sinna ýmsu sem snerti Hallgrím
Pétursson meira en ella. Mér fannst það
næstum því embættisskylda mín. Og einn
daginn sagði kunningi minn, Helgi Páls-
son tónskáld, við mig: „Heyrðu, séra Jak-
ob, þú átt að skrifa um eitthvað stór-
kostlegt; Hornafjarðarós eða Tyrkja-
Guddu.“ Þá sló leiftri yfir mig. Ég þóttist
vera búinn að skrifa um Hornafjarðarós,
svona óbeinlínis, í leikritinu Öldum, en
Tyrkja-Guddu vildi ég skrifa um.“
— Leikritið er sagt skrifað „á sögu-
legum grunni“. Hvað merkir það?
„Já, líttu á, ég var alinn upp við mikinn
áhuga á sögulegum skáldskap. Faðir
minn var afburða sagnfræðingur og las
mikið af sögulegum skáldsögum; hann
hafði til dæmis Fóstbræður eftir Gunnar
Gunnarsson lengi á sínu skrifborði. Hann
hélt líka mikið upp á ívar hlújárn og
fleiri söguleg verk, og ég hafði gaman af
þessu, en fyrir mitt leyti hef ég ekki unn-
ið leikrit á þennan hátt; með því að líkja
sem nákvæmast eftir þeim heimiídum
sem til eru um liðna tímann. Við getum
sagt að skáldskapur á sögulegum grunni
sé það þegar persónur eða atburðir til
forna verða kveikjan að nýju verki. Það
er fremur lítið til um Guðríði í beinhörð-
um heimildum; hún hefur frekar komið
til mín gegnum þjóðsögurnar um hana.
Þjóðsögurnar geta verið bæði skemmti-
legar og fróðlegar á sinn hátt þó þær séu
ekki í stíl sagnfræðinnar. Helgisögn um
dauða Hallgríms Péturssonar segir okkur
alls ekki svo lítið. Það sem vakti athygli
mína í þjóðsögunum um Tyrkja-Guddu
var fyrst og fremst eitt. Hún er kona sem
auðsjáanlega berst við að komast að
niðurstöðu um sína lífsskoðun eða trú.
Svo kemur náttúrlega til kasta skáldsins,
hvort sem það er ég eða einhver annar, að
mynda þá skáldlegu atburði sem þessi
barátta birtist í. Þá er ekki lengur um
neina sagnfræði að ræða. Fjalla-Eyvind-
ur sagnfræðinnar er eitt, Fjalla-Eyvind-
ur þjóðsögunnar er allt annað. Svo er
Fjalla-Eyvindur Jóhanns Sigurjónssonar
það þriðja og Fjalla-Eyvindur leikarans
sem fer með hlutverkið er enn eitt. Sam-
kvæmt kenningum Ilja Erenbúrgs, rússn-
eska rithöfundarins sem ég hlustaði eitt
sinn á, eru til jafn margir Hamletar og
áhorfendurnir eru sem hafa séð leikrit
Shakespeares, svo á sama hátt eru til
álíka margir Fjalla-Eyvindar. Þess vegna
er það barnaskapur ef maður ætlar að
mæla skáldskap á mælikvarða sagn-
16
fræðinnar. Að vísu verða að vera einhver
tengsl á milli — það getur enginn gert
Tyrkja-Guddu eða Hallgrím nákvæmlega
eins og tuttugustualdar fólk, en það
mannlega er þó alltaf svipað. Aðalspurn-
ingin er kannski þessi, þegar komið er að
leiðarlokum: Er sögulegt verk svo óháð
sögunni að maður sem ekki þekkir til
hennar getur notið verksins? Svo er alveg
eftir spurningin um það hvað þarf til að
njóta einhvers verks.“
— Þú hefur breytt leikritinu mikið
frá fyrri útgáfu.
„Já, það er gjörbreytt. Ég álít að í
rauninni eigi menn ekki að prenta leikrit
eftir sig fyrr en eftir að þeir eru búnir að
horfa á þau á sviðinu. Ég hef gaman af að
lesa leikrit, en samt sem áður álít ég að
leikrit sé sjaldan fullkomlega leikhæft
fyrr en búið er að slípa það í leikhúsinu.
Eg byrjaði fyrir nokkrum árum að grípa
í gamla leikritið og sum atriðin hef ég
endurskrifað tuttugu, þrjátíu eða ótal
sinnum, önnur kannski aldrei. Og að eiga
kost á því að fara yfir leikritið með góð-
um leikstjóra er alveg ómetanlegt. Leik-
húsmaður hlýtur alltaf að sjá eitthvað
sem venjulegur rithöfundur sér ekki.
Hann breytir auðvitað ekki anda verks-
ins, en hann hjálpar til að koma því áleið-
is sem höfundurinn ætlast fyrir; hann
hefur þekkingu, reynslu og æfingu sem
höfundinn skortir oft og tíðum. Úr því að
ég minnist á þetta gerir ekkert til þó ég
segi að það eru fáir sem ég hef haft eins
gaman af að vinna með um mína daga
eins og leikarar. Ef allir væru jafn vand-
virkir hver í sinni rullu á leiksviði lífsins,
þá held ég að allt væri í himnalagi hjá
okkur. Þessir menn leggja sál sína í hlut-
verkin sem þeim eru falin; velta því fyrir
sér daga og nætur hvernig á að segja eina
einustu setningu. Svo er kannski alls ekki
hægt að segja hana. Ég er ekki að segja
að það geti ekki verið vankantar á vinnu
leikarans, en ef allir væru svona vand-
virkir í lífinu væri öðruvísi um að litast.
Og það skiptir, skal ég segja þér, engu
máli hvort hlutverkið er stórt eða lítið.
Maður getur komið inn á svið og sagt
eina eða tvær setningar og verið alveg
ómetanlegur fyrir allt verkið. Ég skrifaði
einu sinni grein í afmælisrit Leikfélags-
ins sem ég kallaði Augnablik listarinnar,
það eru augnablik sem sitja eftir í manni
þegar maður er jafnvel búinn að stein-
gleyma leikritinu sjálfu. Ég hef eitt
dæmi. Ég er eiginlega búinn að gleyma
efninu í leikritinu Kinnakotssystur en ég
gleymi því aldrei þegar ég sá Stefaníu
Guðmundsdóttur í gervi Úlriku koma úr
fjallinu. Það var augnablik listarinnar."
— Eru það einungis formbreytingar
sem þú hefur gert á Tyrkja-Guddu,
eða hefur sjálft inntak verksins
breyst á einhvern hátt?
„Ég veit bara ekki hvað ég á að segja
við því; ég vil helst ekki fjalla um leikrit-
ið og inntak þess fyrr en það hefur verið
sýnt. En meginefnið er það sama. Sumar
breytingarnar eru fremur smávægilegar;
mér fannst ekki lengur þörf á ýmsum
persónum sem komu fram, og ein persón-
an hefur fyrir eitthvert sérstakt óhapp
verið nefnd röngu nafni í fyrri gerðinni.
Það er ungur smali frá Búlandstindi sem
varð ráðherra hjá Tyrkjum, og reyndist
löndum sínum vel. Þegar Eysteinn bróðir
minn varð ráðherra í fyrsta sinn voru
sveitungar hans fljótir að benda honum á
að hann væri nú ekki fyrsti ráðherrann
úr þessu byggðarlagi, því smalinn frá
Búlandstindi hefði orðið ráðherra hjá
deyanum í Algeirsborg. En eitt af því
sem varð til þess að ég tók leikritið fram
á ný var það að ég taldrmig vita meira
um gerð leiksviðs nú, ég vil ekki nota
orðið „tækni", því það er orðið býsna út-
jaskað. Þegar ég skrifaði leikinn í fyrra
sinnið þekkti ég til dæmis ekki annan
sviðsbúnað en það sem leikhúsmenn kalla
að taka einn vegg úr herbergi. Nú er
þetta breytt og ég sem höfundur er miklu
frjálsari. Því ófrjálsari sem höfundur er,
því meiri hætta er á að hann tengi saman
atriði sem hann gjarnan vildi aðskilja.
Það er í raun og veru stórkostlegt að við
skulum eiga þá reynslu og tækni — hana,
þarna kemur þetta orð!, sem þarf til að
búa til gott leikhús. Mér finnst oft vanta
í unga fólkið gleði yfir því sem nútíma-
kynslóðir búa yfir og geta gert. Margt af
því vissum við gömlu mennirnir ekki einu
sinni að væri til. Mann hryllir stundum
við því núorðið sem maður sjálfur og aðr-
ir reyndu að gera með litla þekkingu og
alls enga reynslu. Þetta hlýtur að hafa
verið alveg ægilegt, en það var svo mikil
löngunin. Lofum bara sem allra flestum
að yrkja og mála og styðjum það eins og
við getum, því það er alltaf von um að það
komi eitthvað út úr því sem mun lifa.“
— Að lokum. Er þetta trúarlegt leik-
rit, ef svo má að orði komast?
„Trúarlegt? „Mitt er að yrkja, ykkar að
skilja," sagði Benedikt Gröndal; á ég ekki
að láta þar við sitja? En hvað er trúar-
legt? Ég lít svo á að menn dragi ekki
andann án þess að það sé trúarlegt. Þú
talar um réttlæti í tilverunni, þú talar
um von, um kvíða, um áhyggjur og
traust, þú talar um baráttu og um dag-
legt brauð. Þú getur bara ekki dregið
andann án þess að koma inn á trúarleg
hugtök. Líttu á. Þú lifir í ákveðnu kerfi.
Kerfi er nú eitt af þessum orðum sem
allir eru að tönnlast á. En hvað þýðir að
lifa í einhverju kerfi? Það þýðir í raun-
inni ekki annað en að við lifum sam-
kvæmt einhverri reglu: við förum á fætur
á morgnana, göngum til náða á kvöldin,
borðum, vinnum og lifum okkar lífi í
þessu kerfi. Þetta er nauðsynlegt en hjá
sumu fólki verður þetta svo mikið aðal-
atriði að það sér varla neitt annað. Þetta
kemur fram í bókmenntunum líka. í róm-
antískum bókmenntum fjalla menn fyrst
og fremst um draumsýn þess löngu liðna
eða um snertingu við náttúruna. Svo eru
til aðrar bókmenntir þar sem menn sjá
ekkert annað en stéttabaráttuna. Lesa
hana inn í allt. Svo eru bókmenntir sem
fjalla fyrst og fremst um ástina, taka
þann þátt eingöngu fyrir, eða þá kynlífið.
Ekkert er neins virði nema það sé kynlíf í
því. Þetta eru allt ákveðnir þættir þessa
kerfis, en síðan er líka til sú skynjun á
tilverunni sem er ekki kerfisbundin. Þá
stendur maður gagnvart heildinni. Ég hef
líkt þessu við að vera í bát. Þú ert þarna í
bátnum og vinnur þitt verk, og þarna eru
líka aðrir menn og hver hefur sitt hlut-
verk. Einn hugsar um vélina, annar um
stýrið og svo framvegis, og hugur allra
snýst um það sem er í bátnum. En svo
dettur þér allt í einu í hug að horfa út
fyrir borðstokkinn. Þá spyrðu ekki að-
eins: Hvernig á ég að lifa í bátnum? Þú
spyrð: Hvernig fer fyrir bátnum í þessari
tilveru sem er umlukt af himni og hafi?
Og þá notar maður þessi trúrænu hugtök
til að skynja þetta. Tjáningarmál trú-
arbragðanna er nær skáldskapnum en
heimspekiformúlum, eða jafnvel trú-
fræðiformúlum. Margar trúfræði-
formúlur virðast alveg óskiljanlegar,
nema maður finni á bak við þær óræðan
veruleika. Veruleika sem ekki er hægt að
lýsa nema með fjarstæðum og táknum.
Því er mál trúarbragðanna í raun og veru
miklu nær skáldskaparmálinu heldur en
máli raunvísindanna. í skáldskap kemur
oft fyrir mikið af trúrænum táknum, sem
menn gleyma að eiga uppruna sinn eða
hliðstæðu í trúarbrögðunum. í mismun-
andi trúarbrögðum getur maður séð
sömu sannindin túlkuð með gjörólíkum
táknum, og þetta sama gerist í skáld-
skapnum.“
— Og Tyrkja-Gudda er sem sagt trú-
arlegt verk?
„í þessum skilingi; já, auðvitað. Það er
aftur á móti engin prédikun, því prédiknn
er allt annað listform." —
Margoft hefur það
verið rifjað upp á
Lútersárinu að sið-
bótarmaðurinn hafi
fest upp greinarnar
95 á kirkjuhurðina í
Wittenberg. En það
átti sér ekki stað og
er byggt á misskiln-
ingi og mislestri.
í „Mannkynssögu handa æðri skól-
um“, sem ég las á sínum tíma, eftir
Ólaf Hannsson, en hún kom út 1942,
segir svo á bls. 10: „Árið 1517 fór af-
látssali einn um Saxland og seldi fjölda
aflátsbréfa. Þá samdi Lúther 95 greinar
gegn aflátssölunni og festi þær upp á
hurð hallarkirkjunnar í Wittenberg
(31. okt.).“
í bók sinni „Siðskiptamenn og trú-
arbragðastyrjaldir“, sem einnig kom út
1942, segir Sverrir Kristjánsson á bls.
61: „... Þegar hann mótmælti aflátinu
í setningum þeim, sem hann negldi á
kirkjuhurðina í Wittenberg ...“
í nýlegri kennslubók í sögu eftir
Helga Skúla Kjartansson, „Þættir úr
sögu nýaldar", segir á bls. 20: „Lúther
andmælti aflátssölunni opinberlega
hinn 31.10. 1517 með því að festa aug-
lýsingu á kirkjuhurð, þar sem hann
bauðst til að verja í guðfræðilegri
kappræðu 95 staðhæfingar um aflát.“
I mannkynssögu Grimbergs, 8. bindi,
sem kom út 1959, hefst kaflinn um
„Siðbótina og siðbótamenn" þannig (í
þýðingu minni úr dönsku): „Þegar Ág-
ústínusarmunkurinn Marteinn Lúther
festi hinar 95 greinar sínar gegn af-
látssölunni á dyr hallarkirkjunnar í
Wittenberg 31. október 1517, grunaði
hvorki hann né neinn annan, að það
væri sögulegt augnablik."
Maðurinn með hamarinn
Það er sama, hvaða fræðimaður fjallar
um upphaf siðbótarinnar, alltaf er Lúth-
er að negla mótmælagreinarnar 95 á
kirkjuhurðina. Það er eins og hin þungu
hamarshögg hins reiða munks hafi
heyrzt alla leið til Rómar. Sögubækur
greina frá því, að þessi merkisatburður
hafi átt sér stað laugardaginn fyrir allra-
heilagramessu, skömmu fyrir klukkan
tólf á hádegi. Það hafi verið kortérsgang-
ur fyrir Lúther frá Svartaklaustri að
kirkjunni, og hann hafi fest greinarnar á
norðurdyr hennar.
Svo hugstæð varð mönnum þessi frá-
sögn, að brátt virðist sem engum hafi
komið til hugar að spyrja, hvaðan svo
nákvæm vitneskja væri runnin. Menn
létu sér nægja þá skýringu, að hún kæmi
frá sjónarvotti. Reyndar er um að ræða
heimild, sem talið er, að þjónn Lúthers,
sem kallaður var Agricola, hafi skráð. I
hinum latneska texta segir í lýsingunni á
því, sem gerðist 31. október 1517, „me
teste" — „eins og ég get vottað“ —, og af
því drógu menn þá ályktun, að Agricola
hefði verið viðstaddur, þegar Lúther festi
greinarnar á kirkjuhurðina.
Margra alda mislestur
En oft bregðast sjónarvottar, og það
gerðist einnig í þessu tilviki. Að vísu var
það ekki vitninu sjálfu að kenna, heldur
sagnfræðingum. Þeir höfðu misskilið