Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Side 18

Ingvar Gíslason alþm.
Sverri
1871-
Patursson
-1960
Brautryöjandi í færeyskri smásagnagerð
i
Færeyingar eiga sérstæða menningar-
sögu og þar með skáldskaparhefð, sem allt
of lítill gaumur hefur verið gefinn hér á
landi, svo að ekki er vansalaust, þar sem í
hlut á þjóð, sem íslendingum er langskyld-
ust að máli og menningu. Þessi skyldleiki
þjóðanna birtist í mörgu: Líkum atvinnu-
háttum um aldir allt til þessa dags og þar
með þjóðháttum hvers konar eftir því sem
við er að búast um þjóðir, sem ekki byggja
sama landið.
Ef litið er á sögu íslendinga og Færeyinga
kemur í ljós að margt er líkt með skyldum.
Hvortveggja þjóðin er eyþjóð í Atlantshafi.
Sá er helsti munurinn að íslendingar hafa
ávallt verið miklu fjölmennari en Færey-
ingar, og ísland er að flatarmáli miklu
stærra land en Færeyjar og fjölbreyttara að
landslagi og landkostum að telja má. Land-
nám beggja landa gerist á nokkuð svipuðum
tíma, nema hvað Færeyjar hafa byggst
eitthvað fyrr en ísland, landnámsmenn eru
yfirleitt norrænir, öllu heldur norskir, með
einhverju keltnesku ívafi sem erfitt er að
grilla í þar eins og hér. Tunga landnáms-
manna beggja landa hefur verið lík í upp-
hafi og lengi fram eftir öldum, þótt síðar
klofnuðu málin og þróuðust á sinn hátt
hvort og fjarlægðust eins og gerist og geng-
ur í lífrænni mannkynssögu og ekki er óeðli-
legt í sjálfu sér.
En ekki leyna íslenska og færeyska
skyldleika sínum. Augljóst er að færeyska
hefur orðið meira fyrir baröinu á dönskum
áhrifum en íslenska, og yfirleitt má segja að
dönsk menningaráþján hafi mætt meira á
Færeyingum en lslendingum og haft af
þeim sökum meiri áhrif á tunguna, fyrst og
fremst vegna þess að Færeyingum, sem
voru mjög fámennir fyrr á öldum,
3000—4000 íbúar, varð það á að taka við
danskri tungu sem sjálfsögðum hlut í opin-
beru lífi, þ.ám. kristnihaldi, af meiri hæ-
versku en íslendingum var gefin. Þótt Fær-
eyingar ættu mikið af skáldskap á sínu máli
í munnlegri geymd, skrifuðu þeir naumast
orð á færeysku og eignuðust því ekki bók-
menntir á eigin tungu fyrr en á allra síðustu
mannsöldrum. Kirkjan í Færeyjum var
dönsk, hafði dönsku að opinberu máli sínu,
og svo var einnig um skóla allt fram á síð-
ustu áratugi. Færeysk alþýða var því upp-
frædd á dönsku öldum saman, a.m.k. eftir
siðaskiptin um miðja 16. öld og fram undir
okkar daga. Færeyingar lásu jafnvel hús-
lestra á dönsku og gerðu bæn sína á því máli
að ætla má. Þetta þekktist naumast á ís-
landi og aldrei svo að það réði neinu í al-
þýðumenningu íslendinga — sveitamenn-
ingunni — sem virðist hafa verið „hrein-
tungusinnuð" eins og af eðlishvöt og varð-
veitti tunguna óbrenglaða í höfuðatriðum,
svo að fornir textar vefjast ekki fyrir læsum
íslendingum á 20. öld, og verður svo vonandi
áfram.
En þrátt fyrir þetta innskot um saman-
burð á íslensku og færeysku og þróun þess-
ara tungumála, má ekki misskilja það sem
hér er verið að segja. Miklu fremur er
ástæða til að dást að seiglu færeyskrar al-
þýðu svo fámenn sem hún var og varnarlaus
gagnvart erlendum áhrifum að láta mál sitt
og þjóðmenningu lifa af margra alda menn-
ingarkúgun, sem íslendingar voru svo lán-
samir að kalla ekki yfir sig og reyndu því
aldrei á sjálfum sér.
Hið rétta er að alþýðufólk í Færeyjum —
þessar fáu þúsundir sálna — notaði þjóð-
tungu sína sem daglegt mál og talaði ekki
dönsku heima fyrir, ef hjá því varð komist.
Þannig lifði færeyskan af áþján aldanna og
mótaðist í þá mynd, sem hún nú hefur.
Færeyingar áttu sinn þjóðlega vakn-
ingartíma á 19. öld engu síður en íslend-
ingar. Þá taka framfarir að gerast í at-
vinnu- og menningarmálum — sem fór að
sjálfsögðu saman. Þjóðinni fjölgaði smátt
og smátt. Þótt skáldskapar- og frásagnar-
list hafi vafalaust verið iðkuð á færeysku
máli frá ómunatíð, þá hefst eiginleg ritöld á
færeysku ekki fyrr en um miðja 19. öld,
þegar nútímaritmál og stafsetning verða til
í meginatriðum. Síðan hefur orðið mjög ör
þróun í bókmenntum Færeyinga og koma
þar margir við sögu. Sú þróun er í fullum
gangi.
Því miður eru færeyskar bókmenntir of
lítið þekktar hér á landi og margs konar
misskilningur uppi með íslendingum um
færeyskt menningarlíf. Það litla sem ég hef
getað kynnt mér þessi mál af eigin raun
virðist mér menningarlíf Færeyinga standa
með blóma fyrir margra hluta sakir sem og
þjóðlífið yfirleitt. Færeyingar eru dugmiklir
athafnamenn í verklegum efnum og skap-
andi listamenn á mörgum sviðum. Dönsk
málnotkun, sem áður var talin óhjákvæmi-
leg í Færeyjum, er nú horfin. Þjóðtungan er
komin í staðinn og sækir alls staðar á sem
lifandi nútímamál í stjórnsýslu, kirkju-
starfi og skólum, í bókmenntum og leiklist.
Þeim, sem vilja fræðast vel um Færeyjar
af bókum, skal bent á rit eftir Gils Guð-
um, að Lúther hafi fest upp greinarnar
opinberlega. Eins og áður segir, höfðu
engir aðrir samtímamenn hans haldið því
fram. Sá, sem gerst mátti vita, Lúther
sjálfur, segir hins vegar hvorki, að hann
hafi fest upp greinarnar né heldur breitt
þær út, heldur sent þær í bréfum til Al-
brekts erkibiskups og Hierónýmusar
biskups, „með ósk um, að endir verði
bundinn á hið blygðunarlausa atferli og
hinar ósvífnu ræður aflátsprédikaranna".
Margir höföu hag
af aflátssölu
Það er útbreiddur misskilningur, að
Lúther hafi verið gagngert á móti af-
látssölu. Hann réðst aðeins gegn vissum
aðferðum, sem farið var að beita og hann
áleit óhæfu. Syndalausn gegn greiðslu í
eínhverri mynd hafði verið við lýði innan
kirkjunnar í meira en þúsund ár, þegar
hér var komið sögu. Og þótt mörgum
blöskraði aflátssalan, eins og hún var
orðin, þá var aflausn gegn borgun einnig
mjög vinsæl. Og því fór fjarri, að allt féð
rynni til Rómar. Margir aðilar höfðu hag
af sölu syndalausnar.
Albrekt, erkibiskup í Magdeburg, var
kjörfurstasonur og hlotnaðist embættið
23ja ára gömlum. En metnaður hans var
mikill, og ári síðar tókst honum að bæta
við sig öðru erkibiskupsdæmi. Það sam-
rýmdist þó ekki kirkjurétti, en eigi að
síður var Róm reiðubúin að fallast á út-
nefninguna gegn háu gjaldi, enda voru
þeir að byggja í Róm. Upphæðin var svo
há, að hann gat ekki greitt hana með
eigin fé og heldur ekki með aðstoð kjör-
furstans, föður síns. En hann lét þó ekki
hugfallast, heldur tók stórfé að láni hjá
Jakob Fugger, sem kallaður var hinn ríki.
Endurgreiðsla þess láns var Albrekt
ekki auðveld, og það vissi Róm mætavel.
Er svo skemmst frá því að segja, að Al-
brekt tók að sér að vera umboðsmaður
páfastóls í Þýzkalandi vegna „Péturs-
kirkju-aflátsins" gegn því að fá helming
18
teknanna í sinn hlut. Samningurinn var
til átta ára, og nú þurfti Albrekt að nota
tímann vel. Hann hugleiddi því, hvernig
hann gæti aukið sölu aflátsins, svo um
munaði. Og því verður vart á móti mælt,
að honum datt í hug snjallræði frá sjón-
armiði sölumennsku. Hann lét einnig
selja aflátsbréf fyrir hina dauðu. Með
þessu margfaldaðist sá fjöldi, sem aflátið
gæti gilt fyrir. Nær allir áttu látna ætt-
ingja, sem búast mátti við að væru enn í
hreinsunareldinum. Sölumenn Albrekts
komu því mörgum í vanda, er þeir skír-
skotuðu til samvizku manna að hugsa
ekki bara um sjálfa sig, þegar hreinsun-
areldurinn var annars vegar og hægt var
að stytta dvölina þar fyrir látna ástvini
gegn vægu gjaldi.
Iðrun ekki nauösynleg
Önnur nýjung, sem Albrekt innleiddi
og lét aflátsprédikara sína leggja áherzlu
á, var, að kaupandi aflátsbréfs þyrfti ekki
að iðrast synda sinna við kaupin. Synda-
lausnin fékkst án iðrunar, en gegn stað-
greiðslu. Og það var fyrst og fremst þetta
atriði, sem Lúther mótmælti og áleit
óhæfu. En hann taldi einnig, að lyklavald
páfa næði aðeins til þeirra, sem lifandi
væru hér á jörð, en ekki til sálna í hreins-
unareldinum.
Albrekt setti saman leiðbeiningabækl-
ing handa aflátssölumönnum sínum, og
þar Iagði hann á ráðin um söluna í 94
greinum. Þeir fóru um landið og varð
mjög vel ágengt, en í för með þeim voru
fulltrúar Fuggers ríka og hirtu jafnharð-
an helminginn af því, sem inn kom, upp í
skuld Albrekts erkibiskpus.
En inn í Saxland Friðriks kjörfursta
fengu aflátsprédikarar Albrekts ekki að
koma. Friðrik vildi vernda þegna sína
gegn þessari fjárplógsstarfsemi, en jafn-
framt stuðla að því, að fólk kæmi til
Wittenberg, þar sem það gat fengið að
líta augum helga dóma gegn gjaldi, en
þeir höfðu aflausnarkraft. Þetta var því
aflátssala á sinn hátt.
Hallarkirkjan í Wittenberg var auðug
að helgum dómum, því að Friðrik var
útsjónarsamur safnari. Suma hafði hann
erft, og þeirra á meðal var þyrnir úr kór-
ónu Krists, en það djásn var dýrmætasta
eign safnsins. Friðrik vildi gera Witten-
berg að eins konar þýzkri Róm og því fór
hann víða um lönd til að afla safninu
helgra dóma í viðbót, unz þeir voru orðnir
um tuttugu þúsund. Meðal hinna dýr-
mætustu voru fjögur hár af Maríu mey,
bútur úr skikkju hennar, tönn úr heilög-
um Hierónýmusi, rifrildi úr reifum Jesú-
barnsins, hálmstrá úr jötu Krists og
brauðmoli frá síðustu kvöldmáltíðinni.
Hinir helgu dómar Friðriks höfðu af-
látskraft, sem nam nærri tveimur millj-
ónum ára í hreinsunareldinum.
Enn streyma menn
til Wittenberg
Hið ríkulega safn hallarkirkjunnar í
Wittenberg dró eigi aðeins að sér íbúa
Saxlands, heldur og fjölda manns úr
nærliggjandi landshlutum. Sérstaklega
streymdi fólk að á allraheilagramessu 1.
nóvember ár hvert, en á þeim degi var
aflátskraftur hinna helgu dóma mestur.
Á 500 ára afmæli Lúthers streyma
menn enn að hallarkirkjunni í Witten-
berg og mætti ætla, að margur vildi sjá
kirkjuhurðina frægu, svo sem væri hún
helgur dómur. En hin upprunalega hurð,
sem menn hafa talið, að Lúther hefði
neglt greinar sínar á, mun hafa eyðilagzt
í eldi árið 1760. En 1858 var komið þar
fyrir stórum bronzdyrum, og eru grein-
arnar 95 grafnar í þær.
Friðrik hinn vitri gladdist yfir við-
gangi hinnar „þýzku Rómar“, en Lúther
hafði áhyggjur af þessari þróun og taldi
hana hættulega sannri iðrun og yfirbót.
Hann var ekki aðeins sálusorgari í Witt-
enberg, heldur og doktor í guðfræði við
háskólann þar og flutti fyrirlestra, sem
mjög tóku að snúast um yfirbót og aflát.
Aðalhættuna taldi hann þó stafa af Pét-
urskirkjuaflátinu um þessar mundir og
ákvað að taka til sinna ráða. Það gerði
hann með því að kryfja aflátsmálið til
mergjar á fræðilegan hátt og senda bisk-
upunum tveimur, Albrekt og Hieróným-
usi, niðurstöður sínar, sem voru í 93
greinum reyndar, en ekki 95. Það var ekki
fyrr en Tetzel aflátsprédikari hafði svar-
að þeim, að Lúther bætti tveimur við.
Hann skrifaði báðum biskupunum bréf
með greinunum og dagsetti þau 31. októ-
ber 1517. Það er út af fyrir sig hægt að
miða upphaf siðbótarinnar við þann dag,
en þá verður að sleppa kirkjuhurðinni,
hamrinum og nöglunum, og það verður
sennilega mörgum óljúft. Frumritið að
bréfinu til Albrekts erkibiskups, með
ofannefndri dagsetningu, hefur varð-
veitzt. í því biður Lúther biskup lengstra
orða að draga til baka „Instructio summ-
aria“, leiðbeiningabæklinginn, og gefa
gaum meðfylgjandi greinum um aflát.
Bréfið barst skrifstofu biskups 17. nóv-
ember, en þar sem hann var þá staddur í
Aschaffenburg, fékk hann bréfið ekki í
hendur fyrr en 13. desember.
Lúther var ekki
virtur svars
Lúther beið nú eftir svari, en árang-
urslaust. Albrekt og Hierónýmus virtu
hann ekki svars. í formála að fyrsta bindi
ritsafns síns segir Lúther frá þessum
gangi mála, „... en hinum vesæla munki
gáfu þeir yfirleitt engan gaum ..Þenn-
an formála skrifaði Lúther að vísu ekki
fyrr en 1545, eða 28 árum síðar, en engin
ástæða er til að ætla, að honum hafi verið
farið að förlast minni. Á þennan hátt og
engan annan hafði hann áður lýst því,
sem gerðist í þessu sambandi. Til dæmis í
bréfi til Leós X páfa, dagsettu 5. maí
1518, og einnig til landsherra síns, Frið-
riks vitra, 21. nóvember 1518.
Lúther lagði einnig alltaf áherzlu á, að