Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 15

ÍBÚÐARHÚSIÐ og kirkjan í Sauðlauksdal.
Ljósm.: Helga Jónasdóttir.
hugmyndum um notkun kartöflujurtarinn-
ar, sem hann sótti til þeirra svensku:
„Alslags jarðeplablöð mega brúkast sem
reyktóbak. Blöðin plokkast á haustin þeg-
ar þau eru orðin gul. En séu nokkur af
þeim græn, pressa menn þau saman svo
þau hitni og gulni. Menn saxa blöðin og
tóbak saman við 'svo þau fái tóbakslykt.
Verður þetta samsax sæmilega gott og
þægilegt í tóbaks stað. Betra er að deigja
þetta tóbak með vatni því, sem tóbak var
í soðið, ellegar sveskjur, einiber eða birki-
börkur.
Þessi aðferð er komin fyrst upp hjá
Svíum og þeir hrósa þessu jarðeplatóbaki
mjög en þeir brúka nær helming af aI-
mennu tóbaki þar saman við. “
Ekki fer sögum af því hversu tóbak
þetta fagnaði vinsældum hér á landi, en
speglar áhuga prófasts og óbilandi trú á
margvíslegri hagkvæmni kartöfluræktar.
Á meðan Björn lifði voru ekki fleiri af
verkum hans gefin út. Ritið Arnbjörg var
samið í kjölfar hinna miklu vinsælda Atla
og eru sambærileg heilræði fyrir hús-
móðurina og eiginkonuna Arnbjörgu. En
um það er prestur lauk við Arnbjörgu tók
hann sótt þá, er að lokum svipti hann sjón-
inni. Handritið lenti í útideyfu og fór á
fiæking, uns Þórður háyfirdómari Svein-
björnsson fann það loks og kom á prent
1843, næstum hálfri öld eftir lát vísindak-
lerksins. Bókin er afar fróðleg, og mjög
skemmtileg aflestrar. Þar kemur meðal
annars fram sú skoðun Bjöms að konurn-
ar séu af Drottni „skapaðar til að mýkja
geðsmuni karlmanna, að eggja þá til nær-
gætni og meðaumkunar“. Hann bætir síð-
an strax við, og vísar ef til vill til eigin
lundarfars: „Og þess þurfa margir karl-
menn“.
Ljóðskáldið
Eins og þessi bókalisti ber með sér sneri
séra Björn sér meira að ritstörfum og
fræðimennsku þegar á leið ævina, og fór
þá minni tími í framkvæmdir á búi hans.
Hann var vel að sér í búvísindum hverskon-
ar og grasafræði, kennimaður þótti hann
ágætur og þýddi m.a. Lúter úr þýsku. Þá
skrifaði hann um lögfræði og sagnfræði.
Hann ritaði Sauðlauksdalsannál, sem var
með merkustu heimildum um atburði stórs
hluta 18. aldarinnar, einkum árin 1750-
1776, en þá lýkur annálnum. Hann var
ekki gefinn út fyrr en næstum tvö hundr-
uð árum eftir dauða Björns.
Björn var í rauninni fjölfræðingur, og
heyjaði sér mikillar kunnáttu á erlendum
tungum til að svala óslökkvandi fróðleiks-
þorsta sínum með lestri útlendra fræðirita.
Hann varð feykilegur tungumálamaður á
mælikvarða þeirrar tíðar. Fyrir utan mikla
latínu- og grískukunnáttu, skildi hann og
talaði bæði dönsku og þýsku. Sænsku las
hann reglulega eins og þekking hans á
jarðeplatóbaki ber vitni um. í Sauðlauksd-
al kenndi Eggert Ólafsson honum líka tals-
vert í ensku og frönsku.
Björn var skáldmæltur í betra lagi, þó
lítið hafi verið gefið út af kvæðum hans.
Á handritadeild Landsbókasafns er að
fínna mörg kvæði og sálma eftir Björn,
sum rituð með hans eigin hendi. Þar má
meðal annars finna lofgjörð hans um Frið-
rik Danakonung. Þar kallar hann konung-
inn „föðurlandsins föður góða / föður rétt-
an sinna þjóða“. Og í nýárskvæði frá 1759
er að finna skýringu hans á eigin larsæld
í lífi og starfi, þar sem mikil og einlæg
trú kennimannsins birtist með einkar fal-
legum hætti. En þar segir í fyrsta erindi:
Skylt er ég þakki þér
þú Drottinn allsheijar,
höndin þín hlífði mér
hvar sem ég staddur var,
margvísleg meinsemdin
mína sem gerði braut,
almittur olli því
engan ég skaða hlaut.
Björns er í dag minnst fyrir frumkvæði
sitt í jarðræktarmálum. En sá leikvangur
sem hann haslaði sér var miklu víðfeðm-
ari. Eitt stærsta afrek Björns, sem þó ligg-
ur í mestu þagnargildi miðað við önnur
verk, var íslensk-latnesk orðabók. Að
henni vann hann sleitulaust í 15 ár, frá
1770-1785. Orðabókin er stórbrotinn vitn-
isburður um víðtæka menntun sveita-
prests, sem aldrei sigldi til útlanda fyrr
en roskinn og blindur, og óhemju þraut-
seigju og dugnað víð erfiðar aðstæður.
Að sönnu höfum við ekki nema fátæklega
vitneskju um bókakost fræðasetursins í
Sauðlauksdal, en ljóst er að klerkur hefur
komið sér upp góðu bókasafni, líklega með
dyggri aðstoð Eggerts Ólafssonar og
bræðra hans, sem allir voru langdvölum í
Sauðlauksdal og sigldu oft. Um gott bóka-
safn vitna fleiri rit hans en orðabókin ein.
Þegar Björn hafði lokið við orðabókina
sendi hann handritið til nefndar Árna
Magnússonar í Kaupmannahöfn. Nefndin
greiddi honum 100 ríkisdali fyrir handrit-
ið, en það dróst í ein 20 ár að koma henni
á prent; orðabókin var ekki gefín út fyrr
en 1814. Og þá urðu það að lokum tveir
framsýnir norskir auðmenn, brennheitir
áhugamenn um íslensk fræði og tungu,
sem kostuðu verkið. Frágangur handrits-
ins undir prentun var í höndum tungumála-
snillingsins og íslandsvinarins Rasmusar
Kristjáns Rask. Við endanlega útgáfu
bætti Rask raunar dönskum skýringum
við þá latnesku. I dönskum ritdómum um
bókina var til þess tekið hversu erfitt það
hljóti að hafa verið fyrir Björn að semja
slíkt verk, fjarri nauðsynlegum hjálpar-
gögnum. Fremstu fræðimönnum dönsku
ríkjanna bar saman um, að jafnvel í Kaup-
mannahöfn hefði samning orðabókarinnar
verið þrekvirki, hvað þá í bókafæð norður-
hjarans. Rask kvað svo sterkt að orði um
afrek Björns prófasts, að orðabók hans
yrði íslandi til ævarandi heiðurs. Báru þó
fáir menn útlendir eða íslenskir dýpra skyn
á íslenska menningu en hann. Annar
höfuðsnillingur, Sigurður Nordal, taldi
verkið sömuleiðis í flokki mestu afreka
íslandssögunnar.
Það var því vel til fundið hjá Orðabók
Háskólans að endurútgefa þetta mikía
verk Björns á veglegan máta fyrir tveimur
árum. Minningu þessa merka klerks hefur
raunar verið sýndur margvíslegur sómi á
síðustu árum. Búnaðarfélag Islands gaf
út Atla og önnur rit Björns um búnaðar-
mál fyrir rúmum áratug, og Sauðlauks-
dalsannáll komst loks á prent 1988, 194
árum eftir að hann var allur. Nú bíður
ekkert af verkum hans útgáfu, nema ljóð
hans og kvæði, en á 200. ártíð þessa
merka frumkvöðuls er að vænta, að undinn
verði bugur að útgáfu þeirra.
Lífsferill séra Björns var skýr en óvenju-
legur vitnisburður um áhuga og þrekvirki
sveitaprests á tímum þrenginga og stöðn-
unar í sögu þjóðarinnar. Hann var í farar-
broddi þeirra, sem reyndu að rífa íslenskt
þjóðlíf úr aldalangri kyrrstöðu. Frumkvæði
í landgræðslu og tilraunastarf í landbún-
aði, atorkusemi í eigin búrekstri, fræðslu-
og frábær fræðistörf munu halda nafni
séra Björns Halldórssonar á lofti svo lengi
sem íslendingar vilja forða arfleifð sinni
frá glatkistu sögunnar.
Frábær Fræðimaður
Ævitíminn eyðist. Svo heitir einnig
þekktasta kvæði prófastsins úr Sauð-
lauksdal; heimspekiljóð, þar sem lýst er
lífsskoðun manns, er leitar hamingjunnar
í kappsfullu starfi og vinnan er æðst
dyggða. Þar er máluð sterkum en einföld-
um dráttum sú skylda að ávaxta það pund
sem skaparinn gaf í vöggugjöf.
Ævitíminn eyðist,
unnið skyldi langtum meir.
Síst þeim lífið leiðist
sem lýist, þar til út af deyr.
Þá er betra þreyttur fara að sofa,
nær vaxið hefur herrans pund,
en heimsins stund
líði í leti og dofa.
Eg skal þarfur þrífa
þetta gestaherbergi,
eljan hvergi hlífa
sem heimsins góður borgari.
Einhver kemur eftir mig
sem hlýtur,
Bið ég honum blessunar,
þá bústaðar,
- minn nár í moldu nýtur.
Þegar sex ár lifðu í nítjándu öldina tók
Björn prófastur hæga banasótt á sumri
aflíðanda. Dag eftir dag stráði sólin gliti
sínu yfir spegilfáðan flöt Breiðafjarðar,
þar sem örninn flaug yfir, og rauðmaginn
lá á klöppum við hægan slátt fjöruþangs-
ins. Á slíku sumri er erfit.t að deyja. En
á tíunda sunnudegi eftir þrenningarhátíð
gekk höfuðklerkur Sauðlauksdalsþinga
loks inn til fagnaðar herra síns. Þann dag,
ritaði eftirmaður hans að Setbergi, um
sólarfalls skeið, „...lézt hinn sæli nmður,
og öðlaðist það hlutskipti, er hann innilega
hafði eftir þráð, að leysast héðan og vera
með Kristo.“
Höfundur er umhverfisráðherra.
Kvæði
eftirséra BJÖRN
HALLDÓRSSON
í.
Ektamakinn elskulegi
útvalinn á gleðidegi.
Kær skal mér, en öðrum eigi
ann eg, meðan Iifir sá.
2.
Þegar vetrar kuldinn kemur,
krapahríðum yfirlemur.
Æskilega okkur semur,
inn í hreiðri kúrum þá.
3.
Sumarblíða, sefur mæði
sofnum við þá úti bæði.
Því á vetrum vort sé fæði
vöktum það sem frekast má.
4.
í sparsemi af því neytum,
annarra ekki ríkdóm skeytum.
Unum hag og hvergi breytum,
hagkvæm þykir byggðin smá.
5.
Skorti brauðs ei skulum kvíða,
skaparinn vill það ekki líða.
Dreifir hann um foldu fríða
fræi því sem seðjumst á.
6.
Allir saman af því nærust,
allir saman vel fram færumst,
allir saman ef vér bærumst,
iðjusamir því að ná.
7.
Blessan Guðs í byggðarlögum,
bót er vorum ráðahögum,
æ so lengi eg er á dögum,
aldrei kann mig hungur þjá.
Þokuvísa
Hvað viltu þoka hingað núna
hyggstu að fá mig blindaðan?
Taktu þér náttstað neðan brúna
nöldraðu þar við búsmalann:
fýsir mig ei þíns fylgilags
fáðu þér biðil annan strax.
Viljir þú hérna vafra lengur
veit eg af þeim sem hefnir mín
heyrðu nú, Kári, hvernin gengur
hér eru sakar efnin brýn:
dreptu hana þoku og dugðu mér,
á dagsetri skal eg hrósa þér.
Rétt er nú sem við mann eg mæli,
mér birtast fjöllin loft og jörð,
mér líst því ekki að hopa á hæli
héðan af sé eg Arnarfjörð,
þar sem i búi situr sæll,
séra Vernharður Otrardæll.
Almanaks-
vísur 1750
Faivel hið forna ár
fullvel þú reyndist mér
einginn amaði sár
ánauða þunginn hér.
Hitt að höndum komandi
horfi minn Guð! Til dýrðar
þér.
Á nýársdag
1751
So er ár áenda- ei réð Guð mér senda
dauðans skeyti skæð
Jesús málið mýkti- og við sinn forlíkti
föður á himna hæð.
Veit mér náð- visku ráð
svo mínar greiði- Guð þinn heiður
gjörðir orð og þanki.
Kvæðin eru hér með nútíma stafsetningu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1994 15