Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 25

segir Varnedoe, „beindi listamönnum að
heimafengnum myndefnum og um leið
sögðu þeir skilið við franskættað raunsæi,
sem áður hafði einkennt verk þeirra. Þess
í stað fóru þeir að vinna í aðskiljanlegum
stíltegundum og með litaskala sem ekki
getur talizt natúralískur og síðan ýmsu því
sem gjarnan er tengt symbólisma."
Sú stefna merkir táknrænt inntak, eða
táknsæi; hún hófst um miðjan tíunda ára-
tuginn og setti ekki síður mark sitt á bók-
menntir. „Gullöldin" í myndlist Norðurlanda
er mjög mótuð af þessari stefnu á áratugn-
um eftir aldamótin, en þessi stefnubreyting
hófst um 1895. Einn af íslenzku brautryðj-
endunum, Einar Jónsson myndhöggvari, tók
þessa stefnu alveg uppá sína arma og má
nefna til dæmis eitt kunnasta verk hans,
Öldu aldanna, sem hann hóf að móta 1894
og lauk við 1905. Einar er fremur snemma
á ferðinni með sitt táknsæi því upphafið er
gjarnan rakið til stefnuyfirlýsingar franska
skáldsins Jean Moréas frá árinu 1886.
Stefnan var í andstöðu við raunsæi, en í
staðinn lögðu symbólistar áherzlu á einstakl-
ingsbundna upplifun og óbeislað ímyndunar-
afl. Dulspeki kemur og við sögu þama, svo
og áhugi á því frumstæða og upprunalega.
Hlutlæg túlkun á veruleikanum var snið-
gengin, en í staðinn reynt að draga saman
ólíka þætti hans með margræðum táknum.
Þegar „gullöldin“ hefst 1890 er Edvard
Munch búinn að ná fullum styrk og hann
málar mörg sín frægustu verk á tíunda
áratugnum. Enda þótt list hans sé undir
merki raunsæis framanaf og symbólisma
síðar, er hún samt sér á parti. Þegar hann
málaði „Ópið“ 1893 var það óralangt frá
því slétta og fellda raunsæi, sem menn voru
vanir. Munch var þá þegar orðinn fmmkvöð-
ull í expressjónisma og hann verður síðan
verulegur áhrifavaldur á þýzka expressjón-
ismann, bæði með vinnubrögðum sínum og
því að túlka sálarlíf viðfangsefnanna.
I umfjöllun um sýninguna „Norðurljós"
og meinta „gullöld" Norðurlanda í mynd-
list, varð mönnum tíðrætt um þá sérstöku
birtu sem greinileg var í þessum verkum.
Það kemur ekki á óvart. Birta norðurhjar-
ans er oftast köld og ólík birtu í Suður-Evr-
ópu. Þetta kemur vel fram í mynd norska
málarans Haralds Sohlbergs „Nótt“ frá ár-
inu 1904, þar er eitthvað jrfirmáta nor-
rænt. Hér á eftir verða aðeins kynntir nokkr-
ir þeirra myndlistarmanna á Norðurlöndum
sem hæst bar á áratugunum fyrir og eftir
aldamót.
bæði þá og síðar, fóru heimahagarnir að toga í
hana því meir sem hún eltist. Hún flutti heim til
Helsingfors og síðar úr borgarglaumnum á kyrrlát-
an stað innan um finnsk vötn og skóga.
Helene Schjerfbeck leitaði fremur einfaldleikans
en hins margbrotna og mikið litaflæði einkennir
hana ekki. Hún vann í anda klassíkurinnar og
þykir hafa orðið fyrir áhrifum af Whistler og danska
málaranum Hammershöi, sem hér er einnig kynnt-
ur.
Myndin sem hér er sýnd heitir „Saumakonan“
ogerfrá árinu 1903. Strangur einfaldleiki einkenn-
ir uppstillinguna og formið. Ekkert litaskraut eða
smáatriði verða til að draga athyglina frá hinni
hárnákvæmu uppbyggingu verksins.
BERGH: NORRÆNT
SUMARKVÖLD
Richard Bergh var sænskur málari, fæddur
1858 og dó 1919. Faðir hans var kunnur
málari og kennari við Listaakademíuna í
Stokkhólmi þar sem Richard lærði. Fyrri
verk hans eru söguleg, byggð á sagnaminn-
um frá Norðurlöndum og máluð i þýzkum,
akademískum stíl. Eins og flestir ungir
málarar hélt Bergh til Parísar og sýndi á
Parísarsaloninum árlega frá 1883 til 1887
og síðan á heimssýningunni 1889. Hann
varð þekktur portrettmálari og í öðrum verk-
um sínum lagði hann áherzlu á tilfinninga-
legu hliðina og ljóðrænu. Bergh lét snemma
til sín taka í listalífi í Svíþjóð, varð áhrifa-
mikill myndrýnir, skipuleggjari og stofnandi
Listamannasambandsins (Konstnersför-
bundet) þar sem hann var forseti um ára-
bil og síðar safnstjóri Þjóðlistasafnsins í
Stokkhólmi.
Bergh viðurkenndi frönsk áhrif á norræna
list, en hann taldi samt að sú norræna
væri sjálfstæð því hún væri reist á átthaga-
ást. Myndin „Norrænt sumarkvöld" sem hér
er birt var á Norðurljósasýningunni og hún
er einnig i Gullaldarbókinni. Fljótt á litið
sýnist hún ekki merkileg, en hún leynir á
sér. Við erum stödd á aldamótunum; mynd-
in er frá 1899-1900. Enda þótt Bergh túlki
norrænt sumarkvöld, vísast vötn og skóga
Svíþjóðar, byijaði hann á myndinni í Ass-
issi á Ítalíu. Myndin af konunni, sem stend-
ur þarna temrétt og stolt en dálítið óræð,
er byggð á skyssu sem hann gerði í Assissi
af söngkonunni Karin Pyk. Karlmaðurinn
sem horfír líkt og annars hugar út á vatnið
og veitir konunni enga eftirtekt er vinur
málarans, Eugene Svíaprins, sem hann
málaði á Lidingö við Stokkhólm. Saman
sett eru þetta ekki lengur portret, heldur
persónur í hugverki og vekja spurn. Ýmsir
hafa bent á að eitthvað í þessari uppstill-
ingu og stemmningu minni sterklega á per-
sónur í einhveiju af leikritum Ibsens. Þegar
allt kemur til alls er þetta mögnuð mynd,
sem vinnur á.
SJÁNÆSTUOPNU
GALLEN-KALLELA:
MÓÐIR LEMMINKAINEN S
Akseli Gallen-Kallela, 1865-1931, telst
vera þekktastur allra finnskra myndlist-
armanna frá árabilinu kringum aldamótin,
enda hlotnaðist honum verulegur heiður í
lifanda lífi. Hann kom víða við, bæði í
finnsku þjóðlífi og frönsku bóhemlífi og
kannski má segja, að hann sér Finnum svip-
að og Kjarval er íslendingum.
Gallen-Kallela var af borgaralegum upp-
runa og gat helgað sig listinni frá unga
aldri. Eftir heimanám lá leiðin að sjálfsögðu
til Parísar þar sem hann nam með hvíldum
frá 1884-1890. Upphefð hans hefst með því
að hann fær fyrstur finnskra listamanna
inngöngu í þann fína klúbb Societé Nationa-
Ie des Beaux-Arts. Nýkvæntur hélt hann í
brúðkaupsferð til Karelíu í heimalandi sínu,
þar sem finnsk þjóðernisrómantík reis hæst.
Það virðist hafa haft mikil áhrif á hann;
brátt er hann orðinn miðjumaður í hreyfing-
unni, sem náði hámarki um 1890 þegar
reynt var til þrautar að fá Finna til að taka
upp rússsneska siði og gildi. Það var þá sem
hann fór að notfæra sér Kalevala-kvæða-
bálkinn sem myndefni og hvarf þá frá þeim
franskættaða raunsæisstíl, sem hann hafði
áður ræktað.
Gallen-Kallela sýndi með Munch í Berlín
1895 og 1902 fékk Kandinsky hann til að
seta upp stórsýningu í Múnchen. Næsta ár
var það með framúrstefnumönnum í Vínar-
borg, og með Die Briicke í Dresden 1910.
Gallen-Kallela virðist hafa verið allsstaðar.
Á síðasta áratugnum í lífi sínu bjó hann
m.a. í Mexíkó og sýndi víða í Bandaríkjun-
um, þar á meðal 70 verk á heimssýningunni
í San Fransisco 1914. Og þegar hann fékk
lungnabólgu sem dró hann til dauða í Kaup-
mannahafnarferð 1931, var hann að lokum
heiðraður með viðhafnarútför á kostnað
finnska ríkisins.
Myndin sem hér er birt eftir Gallen-Kall-
ela heitir „Móðir Lemminkáinens", máluð
1897 og er best þekkt af því sem Gallen-
Kallela byggði á Kalevala-kvæðabálkinum.
Hér er óvenjulegt stílbragð; útlínuteikning
afmarkar formin, sem annars eru máluð
natúralískt.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1994 25