Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 19

að vekja þá upp og magna. Uppvakningar
dragnast um með náfroðu í vitum og of-
sækja ekki einungis meingjörðarmenn
galdramannsins, heldur ættniðja þeirra í
níunda lið. Með nákvæmum lýsingum er
greint frá ýmiskonar galdrabrögðum. Innan
um allt úrvalið í þeirri hryllingsbúð sveima
síðan galdramenn fortíðarinnar líkt og villu-
ráfandi sauðir.
Galdrasögur þessa tímabils einkennast
af formleysi. Þær eru tjáning þar sem tilfinn-
ingar yfirgnæfa boðskap. I þeim takast á
maður og náttúra, en í sögum af nafnþekkt-
um galdramönnum eru það guð og kölski.
I stað mildinnar, réttlætisins, öryggisins og
úrræðnanna í galdramannasögum kemur
refsiharka, ótti og úrræðaleysi er allsráð-
andi í öðrum galdrasögum á átjándu öld.
SÖGUR AF NAFNÞEKKTUM
Galdramönnum
í fljótu bragði mætti álykta sem svo að
eftir því sem kenningar kirkjunnar ná sterk-
ari fótfestu í íslensku samfélagi hljóti heiðin
áhrif að lúta í lægra haldi. Því er þó alls
ekki þannig farið í þjóðsögunum. Það sjáum
við glöggt ef við fylgjum fordæmi Einars
Olafs Sveinssonar frá því fyrr á öldinni, og
berum saman sögur af nafnþekktum galdra-
mönnum frá ólíkum tímaskeiðum. Fyrir
valinu verða þeir Sæmundur fróði sem var
uppi frá 1056 til 1130, og hinsvegar Þor-
móður í Gvendareyjum sem lifði á 18. öld.
I flestum sögum af Sæmundi fróða er
klerkurinn að fást við djöfulinn og ára hans,
og hefur ævinlega betur með kunnáttu sinni,
eins og fyrr segir. í viðskiptum þeirra félag-
anna er kölski nokkuð klókur á stundum,
en má sín þó lítils gagnvart útsjónarsemi
prestsins. Ýmis sagnaminni í þessum sögum
eiga sér erlendar hliðstæður, en sögur af
heimsku fjandans eiga sér ævafornar rætur.
Lykillinn að kunnáttu Sæmundar er sam-
kvæmt þjóðtrúnni sú menntun sem hann
hlaut í Svartaskóla, er hann lærði til prests.
Þar segir sagan að myrkrahöfðinginn hafi
haft aðsetur og vanalega kippt til sín þeim
nemandanum sem síðastur gekk út úr skól-
anumv Sæmundur slapp naumlega undan
þeim gamla — og hófst viðureign þeirra þar
með. Einkenni þessara sagna eru m.a. þau
hvernig galdramaðurinn tekur ára og púka
í sína eigin þjónustu og beitir sjónhverfing-
um við iðju sína. Svartiskóli gegnir miklu
hlutverki í þessum sögum og sömuleiðis
galdrabókin sem ýmist er nefnd „Rauð-
skinna“ eða „Gráskinna". Samningur við
djöfulinn kemur snemma fyrir í sögum þess-
um, en framan af er það nær undantekn-
ingalaust galdramaðurinn sem hefur betur
með slíkum samningum — andstætt því sem
síðar verður. Flestar bera þessar sögur keim
af kristnum viðhorfum.
Þormóður í Gvendareyjum er uppi sjö
öldum síðar. Hann er ekki „lærður“ g^ldra-
meistari í sama skilningi og Sæmundur,
enda þótt hann kunni margt fyrir sér. Hann
er íslenskur alþýðumaður sem fæst að jafn-
aði hvorki við djöfla né púka, heldur rammís-
lensk myrkraöfl, nefnilega sendingar og
drauga. Hann gerir engan „kontrakt" um
sálu sína, og beitir einvörðungu þjóðlegu
kukli við það að fyrirkoma illum sendingum.
Varnargaldur kann hann vel, og galdri sín-
um beitir hann aldrei til ills, nema gegn
mótstöðumönnum sem þá hafa ætlað honum
sama hlutskipti og þeir hljóta sjálfir. Að
þessu leyti er Þormóður dæmigerður fyrir
nafnþekkta galdramenn sem sögur fara af
á 18. og 19. öld.
Þegar við berum saman þessa tvo sagna-
flokka kemur í ljós að Sæmundarsögurnar,
sem (nota bene!) eru eldri, byggja á kristnu
viðhorfi sem þó er yngra en þær fornu hug-
myndir og sú ramma þjóðtrú sem síðari
flokkurinn birtir. Þetta er allrar athygli vert:
Hvað veldur því að um svipað leyti og klerk-
arnir hamast hvað mest gegn göldrum og
kukli — um sama leyti og ætla mætti að
áhrif kirkjunnar séu hvað sterkust í samfé-
laginu, eykst vægi þjóðtrúarinnar og hinna
heiðnu áhrifa í þjóðsögunum?
Sé seilst í lyklakippu Bascoms, verður
ekki betur séð en að tveir lyklanna geti hér
komið að haldi. Sögurnar virðast bera vott
um dulbúna uppreisn gegn ríkjandi gildum
um leið og þær fela í sér mótstöðu gegn
aðsteðjandi áhrifum. Svo virðist sem ís-
lenska þjóðin hafi í munnmenntum sínum
sýnt óbeint eða táknrænt andóf gegn að-
steðjandi hugmyndastraumum kirkjunnar.
Straumum sem alþýða fólks var ekki tilbúin
að tileinka sér, enda þótt þeir væru mjög
svo ríkjandi í þjóðlífinu.
Kenndir Og Hvatir
í GALDRASÖGUM
Margar galdrasögur eru auðugar af fjálg-
legum lýsingum á göldrum ýmiskonar, til
„KOLBEINN satháttá klettasnös/kvaðst á við hann í neðra “ segir í Áföngum Jóns Helgasonar.
Teikning Halldórs Péturssonar er við þjóðsöguna af Kolbeini Jöklaskáldi og lýsir um leið þeim
gamansama þætti ígaldrasögunniþegar menn notuðu kunnáttu sína til að klekkja á Kölska.
GALDRASAGAN tekur á sig óhugnanlega mynd: Menn
og konur brennd á báli. I svæsnustu sögunum er óttanum
veitt iitrás, losað um bældar hvatir og opnuð ný leið til
skilnings á heiminum og lífinu, segir greinarhöfundur.
Mynd: Haukur Halldórsson.
„GALDRA Loftur er sendiboði illskunnar og hann hverf-
ur af sjón'arsviðinu eftir að hann er orðinn djöfulsins
eign: Hverfur til síns heima. Það þýðir að djöfuUinn er
ekki lengur í heiminum heldur utan hans.“ Myndin er
af Benedikt Erlingssyni í hlutverki Galdra Lofts í
„Oskinni“ eftir Jóhann Sigurjónsson, sem nú er á fjölum
Borgarleikhússins.
dæmis tilbúningi tilbera, sagnaranda, flæð-
armúsa og skollabróka. Ef við stöldrum
aðeins við tilberann, þá er hlutverk hans
samkvæmt þjóðtrúnni að sjúga mjólkurfén-
að og í sumum tilfellum að stela ull. Tilbera-
sögurnar fela í sér augljósa andúð þar sem
tilberamæðrunum er harðlega refsað:
Einu sinni koma maður að morgni dags
að ullarbing er hann ætlaði að breiða úr, en
í því bili kom tilberi og þyrlaði burt með
sér öllum bingnum. En fjörugur eldishestur
var nærri og reið maðurinn honum á eftir
tilberanum sem mest mátti hann. Sá maður-
inn að hesturinn yrði að springa ef svo
færi lengi fram, en þegar kom á hlaðið á
Qórða bæ skauzt tilberinn úr bingnum og
upp undir konuna er var úti stödd. Maður-
inn hljóp að konunni og tók hana höndum,
fann tilberann inn á henni og sleit liann frá
henni og sprengdi hann. En svo hélt tilber-
inn sér fast að sugurvartan slitnaði með af
konunni og dó hún af blóðrás. (JÁ I, 421).
Það sem eftir stendur að lokinni þessari
sögu eru afdrif tilberans og móður hans.
Æsilegur eltingarleikur fær blóðið til að
streyma örar. Svo þegar búið er að króa
sökudóginn af, hefur árásargirni áheyrand-
ans verið mögnuð upp. Sögnin að „slíta“
er tvítekin í sögulok; tilberinn er slitinn af
konunni og sprengdur, og síðan er tekið
fram að sugurvartan hafi slitnað af og kon-
unni blætt út. Hér eru ekki höfð mörg orð
— en sterk. Og það eru þau sem óma eftir
í huganum þegar sögunni er lokið: „Slíta“,
„sprengja“, „slíta“, og „deyja". Einkunn
athæfisins er síðan gefin í ástandslýsing-
unni sem síðasta nafnorð sögunnar setur
fram, en það er: „Blóðrás". Hér þarf ekki
að tala um nein hugrenningartengsl, því það
er sagt berum orðum sem segja þarf um
viðurlög við galdri. Þau viðurlög mætti orða
á einfaldan hátt: Kvalir, dauði, blóð. Skýr-
ari skilaboð er vart hægt að flytja. Auðgun-
ar- og ástargaldrar sem beitt er í ágirndar-
og/eða hefndarskyni eru algengir í galdra-
sögum. Auk tilberanna eru auðgunargaldrar
m.a. skollabrækur og flæðarmús. Um
skollabrækur segir í þjóðsögum Jóns Árna-
sonar:
Sá sem vill fá sér brækur þessar gjörir
samning við einhvern í lifanda lífi er hann
þekkir að hann megi nota skinnið af honum
þegar liann sé dáinn. Þegar svo er komið
fer hinn lifandi á náttarþeli í kirkjugarðinn
og grefur hinn dauða upp. Síðan flær ha'nn
af honum skinnið allt ofan frá mitti og nið-
ur úr gegn og lætur það vera smokk því
varast skal hann að gat komi á brókina.
Því næst skal hann fara í brókina og verður
hún óðar holdgróin, unz manni tekst að
koma henni af sér á annan . . . Sá er ann-
marki á með Finnabrækur að sá sem á þær
getur ekki úr þeim losazt eða skilið þær við
sig þegar hann vill, en á því ríður öll andleg
velferð hans að hann sé búin að því áður
en hann deyr, auk þess sem lík hans úir
óg grúir alltrí lús ef hann deyr í þeim. (JÁ
I, 415-16).
Af þessum dæmum má ljóst vera að fjöl-
margar galdrasögur höfða sterklega til
ýmissa skilningarvita og framkalla sterk
geðhrif. Mikið er höfðað til matarlystar og
kynhvatar, en einnig öryggisþarfar — ekki
síst líkamlegrar. Má segja að öllu þessu sé
oftar en ekki misboðið í galdrasögum, aug-
ljósléga til þess að vekja óbeit.
Þegar galdramaður sleikir náfroðu úr vit-
um draugs er bragð og lyktarlaukum áheyr-
andans ofboðið, ekki síst þar sem náfroðan
er vellandi sambland af „sauri og froðu-
slefju“. Hér er um að ræða greinilegan and-
snúning þess þegar kvendýr karar afkvæmi
sitt í náttúrunni. Á tímum þegar sápa og
barnasnyrtivörur voru ekki hluti af daglegri
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1994 1 9