Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 24

4-
„Gullöldin“
í norrænni
Aárunum 1982-’83 var haldin í þremur virðuleg-
um söfnum og sýningarhúsum í Bandaríkjun-
um sú yfirlitssýning á norrænni myndlist ár-
anna 1880-1910, sem kennd var við norður-
ljós. Að lokum var sýningin sett upp í Gauta-
Stórfengleg myndlist
liggur eftir norræna
listamenn áranna
18 90-1910 og sumir hafa
kallað tímabilið gullöld.
Ný myndhugsun varð til
með raunsæisstefnu og
natúralisma sem gekk útá
að mála lífið „eins og það
er“. Síðanhélt
symbólisminn - táknsæið
- innreið sína.
Eftir GÍSLA SIGURÐSSON
borg. Hér bar nýrra við; Norðurlandalista-
menn höfðu yfirhöfuð lítið verið viðraðir sem
sérstæð heild úti í hinum stóra heimi og
flestir þeirra lítt kunnir utan Munch. Kirk
Varnedoe, sá er hitann og þungann bar af
vali á sýninguna, taldi þó að gildar ástæður
lægju fyrir tómlætinu; nefnilega þær að
afar lítið af Norðurlandalist væri til á helztu
söfnum í heiminum. Hún væri þessvegna
ekki nægilega sýnileg og það er víst ekki
nóg að hún sé til í söfnum í Skandinavíu.
Kirk Vamedoe hafði verið prófessor í fagur-
listum við Institut of Fine Arts við New
York-háskóla og aðstoðarsafnstjóri við
Museum of Modern Art í sömu borg. Honum
þótti farast vel það vandasama verk að velja
verk á sýninguna.
Óhætt er að segja að sýningin vakti tilætl-
aða athygli og í tengslum við hana kom úr
hjá J.M. Stenersen forlaginu í Oslo vönduð
listaverkabók: „NORDISK GULLALDER
KUNST þar sem Vamedoe skrifar formála.
Þetta var gott tímabil í Norðurlandalist; um
það eru víst flestir sammála. Hitt er svo
annað mál, að þegar farið er að tala um
„gullöld", þá er verið að gera því skóna að
eitthvað hafi risið hæst á tilteknu tímabili
og ekki náð sér á jafn gott strik fyrr eða
síðar, samanber gullöld Forn-Grikkja og
gullöld í sagnaritun á íslandi á 13. öld.
ísland var með í norðurljósasýningunni.
En frá þessu tímabili var ekki úr mörgu
að velja; hinir svokölluðu brautryðjendur í
íslenzkri myndlist voru rétt að byrja. í bók-
inni eru vel kunnar landslagsmyndir eftir
Þórarin B. Þorláksson og sú fræga og stóra
Heklumynd Ásgríms frá 1906, sígild perla
íslenzkrar landslagslistar. Þá Ásgrím og
Þórarin þarf ekki að kynna fyrir íslending-
um. Þessvegna er þeim sleppt í þessari kynn-
ingu.
Norræn myndlist hafði akademísk ein-
kenni og menn byggðu löngum á fýrirmynd-
um sunnar úr álfunni. Það hafði í stórum
dráttum orðið sú breyting frá því sem var
fyrr á öldum, að listamenn voru ekki um-
fram allt að sinna verkpöntunum frá kirkj-
unni. Biblíumótíf og annað sem sackja varð
í hugarheiminn voru ekki í tízku lengur.
Þess í stað voru komnar rómantískar túlkan-
ir á náttúrunni og fátt var eins rómantískt
í augum málara á fyrriparti 19. aldar og
há, snækrýnd fjöll með lækjarsprænur sem
bunuðu framaf háum klettum og leystust
upp í úða innan um blómgresi. í þessum
fjallafaðmi var oft dálítill bjálkakofi og kona,
sem kannski var að mjalta kú. Fátt virtist
geta rofið óendanlegan frið dalalifsins. Slík
myndefni voru gjaman sótt suður í Alpa.
Norðmenn þurftu þess aftur á móti ekki og
á Þjóðlistasafninu í Osló eru slíkar myndir
þar sem villt náttúra og seljalíf eru vegsöm-
uð. Norskir listamenn fóru að leggja rækt
við það sér-norska strax uppúr 1800 og
byggðu þá á stórbrotinni náttúru, gamalli
bændamenningu og sagnahefð. Norður-
landamenn fóru sína sérstöku leið í átt til
módernisma, segir Vamedoe í bókinni; ekkj
gegnum impressjónisma og síð-impressjón-
isma eins og þjóðir sunnar í álfunni. Þjóðem-
ishyggja og sjálfstæðisbarátta blandaðist
inní þessa þróun á Norðurlöndum. í Finn-
landi varð listin til að mynda snar þáttur í
þjóðernisrómantík, sem aftur á móti var
hreyfiafl í sjálfstæðisbaráttu. Svo er að
skilja af umfjöllun í bókinni, að Norðmenn
og Finnar hafi verið nokkuð sér á báti, en
að frönsk áhrif hafi átt greiðari aðgang að
Svíum og þýzk áhrif að Dönum. í aðdrag-
anda að þessu tímabili er ekki hægt að segja
að ísland komi við sögu.
Krafa tímans - eða eigum við að segja
tízka - verður síðan sú, að málarar eigi að
mála lífið „eins og það er“. Þarmeð var
áherzlan aftur komin á mannlífið og umfram
allt hinn vinnandi mann og líf alþýðunnar.
Sú niðurstaða Varnadoe í bókinni er at-
hyglisverð, að norrænir listamenn hafi orðið
enn norrænni, ef svo mætti segja, við það
að dveljast í París. Það var meðvituð menn-
ingarpólitík Frakka í Þriðja lýðveldinu að
gera París að Mekku myndlistarinnar og
það tókst. Norrænir myndlistarmenn flykkt-
ust þangað og máluðu sínar búlivarðamynd-
ir og af fólki á Signubökkum. En jafnframt
eignaðist heimafengið myndefni mögnuð
ítök í þeim. Þeir sveifluðust eins og pendúll
milli þess sem þeir sáu og upplifðu í París
og náttúru heimalandsins, sem þeir litu nú
oft í nýju ljósi. Andstæðurnar koma fram í
verkum þeirra: Stórborgin/öræfakyrrðin,
alþjóðleg framúrstefna/útkjálkaást. Það var
eins og þeir þyrftu að komast til Parísar
til að fínna sitt norræna eðli, segir Varnedoe.
Á þessum tíma gat Skaginn nyrzt á Jót-
landi virzt sem hver annar útkjálki og
kannski fýrir utan Færeyjar og ísland ein-
hver alsíðasti staður, sem listamaður veldi
sér til búsetu á árunum fyrir aldamót. Svo
fór samt að nokkrir afbragðs góðir myndlist-
armenn settust þar að og eru síðan nefndir
Skagamálararnir. Tveir þeirra frægustu
höfðu lært og gert víðreist í Evrópu: Peder
Severin Kroyer og Christian Krohg. Aftur
á móti var Anna Ancher það ekki og sáralít-
id skólagengin í myndlist. Hana má þó telja
í allra fremstu röð myndlistarkvenna á Norð-
urlöndum fyrr og síðar.
Það var sú hugmynd að mála lífið „eins
og það er“ sem beindi þessu fólki á Skag-
ann. Þar voru þeir í daglegu samneyti við
stórskorna, veðurbarða sjómenn, sem urðu
óendanlegt myndefni, jafnframt því fá-
brotna og einfalda, svo og kyrrðinni. Verk
Skagamálaranna eru glæsislegur kapítuli í
norrænni myndlistarsögu og þau ber hátt á
þessu tímabili, sem sumir hafa kallað gull-
öld.
„Vaxandi einangrunarhyggja um 1890“,
BACKER: BLÁ
INNANHÚSSMYND
Harriet Backer er líklega nafn sem klingir
ekki mörgum bjöllum hjá íslenzku nútíma-
fólki. Hún var samt afar góður málari þessi
norska. kona eins og myndin ber með sér:
„Blá innanhússmynd“ frá árinu 1883. Inn-
anhússmyndir eða stofumyndir af þessu
tagi voru talsvert vinsælt myndefni á þess-
um tíma og oftast unnið í anda nákvæms
raunsæis. Hér eru hinsvegar ný áhrif komin
til sögu og Harriet Backer útfærir myndefn-
ið á „malerískari“ hátt en tíðkast hafði. Hér
þótti farið all djarflega með liti, skuggarnir
eru bláir eins og heiti myndarinnar bendir
á, en sá blámi er allsstaðar dempaður. Höf-
undurinn túlkar friðsæla stemmningu en
gætir þess jafnframt að myndin sé sterk í
uppbyggingu: Veggurinn til hægri og loftið
mynda ásamt speglinum einskonar rými
utanum kommóðu, mynd á vegg, blóm í
potti - og konuna með handíðirnar. í bók-
inni Norræn gullaldarlist er þessi mynd tal-
in lykilverk í norskri myndlist á árunurn
fyrir 1890. I henni er einhverskonar magn-
aður galdur, sem er hafinn yfir tíma og
tízku. Sá galdur liggur umfram allt í litnum.
Harriet Backer var á unga aldri nemandi
norska landslagsmálarans J.C. Dahl, sem
var yfirmáta rómantískur í list sinni. Síðar
var hún marga vetur í Berlín og Weimar
og veturinn 1870 á Ítalíu og síðar við fram-
haldsnám í Múnchen. Síðan lá leið hennar
til Parísar þar sem hún bjó í áratug og
málaði bæði þar og úti á Bretagneskaga.
En 1889 fluttist hún alkomin heim til Nor-
egs þar sem hún hélt lífsverki sínu áfram
og rak jafnframt málunarskóla. Meðal nem-
enda hennar þar var Harald Sohlberg sem
hér er einnig kynntur.
SCHJERFBECK: SAUMAKONAN
Helene Schjerfbeck, 1862-1946, er ein af örfáum
listakonum frá Norðurlöndum sem verulega hafa
komizt á blað og í bókinni um gullöldina er ein
mynd eftir hana. Hún átti að baki geysilega víðfeð-
man námsferil, fyrst í Finnlandi, síðar í langan
tíma í París og St. Pétursborg. Gagnstætt landa
sínum Gallen-Kallela, skipti Schjerfbeck sér ekki
af sjálfstæðisbaráttu landa sinna, þjóðernisróman-
tík eða Kalevalakvæðum. Hún varð eins „internat-
ional“ og verða mátti og afskaplega vel með á
nótunum í hræringum listarinnar. Auk þess að búa
í París, var hún um tíma í Vínarborg og tvívegis
á Ítalíu. En líkt og gerðist hjá fleiri Iistamönnum,
-
24