Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 20

VINSTRI hendi teiknuð sem galdrakort
íriti eftirJean Belotfrá 1649.
SÚRREALÍSK galdramynd eftir Max Ernst frá 1957.
umhirðu ungabama má ætla að lyktin af
nýfæddu barni hafi verið enn nátengdari
móðurtilfinningu en nú á dögum. Lyktar-
skynið var og er ríkur þáttur í sambandi
móður og bams; þessu lyktarskyni er stork-
að þegar galdramaðurinn karar afkvæmi
dauðans. í þá daga var algengt að lík „stæðu
uppi“ í bæjum eða útihúsum áður en greftr-
að var, og fólk fyrri alda þekkti nályktina;
þessa annarlegu lykt sem er flestu nútíma-
fólki framandi.
Magnaðar eru einnig lýsingar á tilbera-
smérinu þar sem afurð tilberans eru valin
ýmis samheiti svo sem „æla“, „gubb“,
„spýja“ og „drafli". Raunar má segja að
tilberasögur séu eitt gleggsta dæmið um
líkamlega tilhöfðun í galdrasögum. í lýsing-
um á tilurð og aðbúnaði tilberanna er sterk-
lega höfðað til kynhvatar. Fyrst er tilberinn
borinn milli bijósta konunni þar sem dreypt
er á hann vígðu víni með reglulegu millibili
uns hann er fullþroskaður. Þá fær hann að
sjúga sig fastan við hana innanlærs á sér-
stakan sepa. Vissulega má segja að þar sé
hentugasti felustaðurinn — undir pilsum
konunnar — en þó verður ekki framhjá því
litið hversu nálægur tilberinn er kvenleika
hennar, bæði bijóstum og sköpum.
Galdrasögur hafa því margar lag á að
æsa upp árásar- og hefnigirnd áheyrandans
eftir að búið er að kitla girnd hans eða
vekja viðbjóð sem réttlætir refsinguna.
Þannig fær áheyrandinn fullnægt árásar-
þörf og bældum kynhvötum sem hann getur
réttlætt með góðu móti inni í veruleika sög-
unnar.
Sú tjáning sem birtist í líkamlegri tilhöfð-
un galdrasagna á sér margþættar rætur.
Ekki þarf að leita grannt til þess að skynja
þar hina klassísku freudísku togstreitu
gagnvart kvenlíkamanum, þar sem kastast
er á milli þrár og óhugnaðar, ástar og við-
bjóðs.
Duldar hugmyndir sem tengjast fijósemi
og getu koma þama einnig við sögu. En
samþætting sköpunar og kynferðislegrar
virkni (fijósemi) virðist í sögum þessum
tengjast galdraiðjunni með margslungnum
hætti. Fátækt miðalda hélst í hendur við
minnkandi fijósemi bæði í bókstaflegum og
yfirfærðum skilningi. Því fylgdi minnkandi
félagsleg, menningarleg og andleg fijósemi
bágum kjörum. Hin dulda vitund um minni
fijósemi reynir að bregðast við — en bæling-
in er mikil og aðstæður; samfélagslegar,
menningarlegar og andlegar, eru óhagstæð-
ar. Þegar sköpunarþörfin nær að bijótast
fram í gegnum hindranirnar gerist það með
harkalegum hætti; tjáningin verður sterkari
og óheflaðri en ella hefði orðið. Því má segja
að tilefni sagnanna — galdraiðjan — beri
vott um sköpunarþörf: Hún er viðbragð við
„getuleysi". Þessa þörf leitast samfélagið
hinsvegar við að bæla niður. Raunar má
grípa til samlíkingar við mannslíkamann í
þessu sambandi. Líkami í lélegu næringará-
standi dregur úr virkni sinni og er illa fær
um að viðhalda fijósemi og getu þótt „and-
inn sé að sönnu reiðubúinn" — sama á við
um samfélagið. En „andi“ menningarheild-
arinnar heldur áfram að starfa í formi
munnmennta. Þannig gera sögurnar hvort-
tveggja í senn: Þær veita sköpunarþörfinni
útrás, samtímis því að drepa hana niður. í
þeirri togstreitu er aðdráttarafl sagnanna
fólgið.
Aheyrandi galdrasögunnar er knúinn til
afstöðu gagnvart einhveiju sem ógnar hon-
um. Hann skynjar að öryggi og velferð eru
í hættu; hann óttast galdrakindina og bregst
við í samræmi við það: í huganum refsar
hann galdramanninum með hroðalegum
hætti, og sagan gerir honum auðveldara
um vik með því að ýta undir sómatilfinningu
— um leið og hún æsir lægstu hvatir — og
minnir á hin óskráðu lög.
Með einfaldri hvatatilhöfðun storka gal-
drasögurnar viðteknum gildum og almennu
verðmætamati. Er hér kominn þriðji lykill
Bascoms, sem er lausn úr sálrænni spennu
þar sem boð og bönn eru ströng. Tilhneig-
ingin er ekki meðvituð, heldur ósjálfráð, og
birtist í hneigð sagnanna. Þannig eru ís-
lenskar galdrasögur á vissan hátt útrás fyr-
ir bælingu og uppreisn gegn hugmynda-
fræðilegri kúgun, þar sem þær bijóta bann-
helgi og taka á forboðnum hlutum.
Galdra Loftur
Eins og fyrr segir, harðnar í heimi galdra-
sagna þegar nær dregur 18. öld. Refsihark-
an, óttinn og úrræðaleysið verða með tíman-
um allsráðandi og ná hámarki á 18 og 19.
öld. En mitt í þeirri sundurgerð kemur fram
sagan af Galdra Lofti. Sú saga varð til
þess að umturna viðhorfi íslenskra galdra-
sagna í einni svipan.
Sagan af Galdra Lofti er ein magnaðasta
þjóðsaga sem sögð hefur verið á íslensku.
Hún hefur oft á tíðum verið álitin ein myrk-
asta mannhaturs saga 18. aldar — og hafa
menn lítt sést fyrir í túlkun hennar. Ég vil
hinsvegar freista þess að sýna fram á að
sagan af Galdra Lofti hafi verið lykillinn
að lausn sagnahefðarinnar út úr þeim hug-
myndafræðilegu þrengingum sem þjökuðu
þjóðina á tímum galdraótta og ofstækis.
Loftur Þorsteinsson var uppi á árunum
frá 1700-1722 og var skólapiltur á Hólum.
Segja munnmælin að hann hafi verið for-
sprakki að ýmsum galdraglettum, býsna
afdrifaríkum. Mergjaðasta atriðið í frásögn-
um af honum er þó tilraun hans til þess
að koma höndum yfir galdrabók sem ýmist
er nefnd „Gráskinna" eða „Rauðskinna"
Gottskálks biskups grimma. Sagan er til í
tveimur gerðum sem báðar eru skráðar um
miðbik 19. aldar af þeim Gísla Konráðssyni
og séra Skúla Gíslasyni.
Eftir að Loftur hefur lært allt sem hann
getur úr Gráskinnu og árangurslaust leitað
meiri þekkingar til annarra galdramanna
gjörðist hann:
.. . svo forn og illur í skapi að allir skóla-
piltar urðu hræddir við hann; þorðu þeir
ekki annað en láta allt vera sem hann vildi
þó þeim stæði stuggur af. Einhverntímann
snemma vetrar kom Loftur að máli við
skólapilt einn sem hann vissi að var hugað-
ur og bað hann að hjálpa sér til að vekja
upp biskupa þá hina fornu. Hinn taldist
undan, en Loftur kvaðst þá mundi drepa
hann (JÁ 1,573).
Lyktir málsins urðu þær að pilturinn lét
undan og skömmu eftir háttatíma fóru þeir
á fætur og út í kirkju, þar sem Loftur hóf
særingar. Sviðslýsingin er skáldleg og
áhrifamikil: „Tunglskin var úti og bjart í
kirkjunni..." segir þar. Og særði Loftur þar
til biskuparnir voru upp komnir, allir nema
Gottskálk. Allir vita hvernig þessu lauk.
Gottskálk þrumdi særingarnar af sér lengi
vel, en kom að lokum upp og mælti: „Vel
er sungið sonur, og betur en ég hugði, en
ekki nærð þú rauðskinnu minni.“ Loftur
umhverfðist þá og hamaðist og var sem
aldrei hefði hann sært fyrr. Snéri hann þá
blessunarorðunum og faðirvori upp á djöful-
inn, kirkjan hrikti öll og lét á reiðiskjálfi ...
(JÁ I, 573-4). Fór svo að lokum að Loftur
tapaði leiknum og sálu sinni sömuleiðis.
Hvað sem líður þessum heiftarlegu sær-
ingum er Loftur talinn eiga sér viðreisnar
von. Honum er komið fyrir hjá presti á Stað-
arstað sem var svo mikill trúmaður að öllum
þeim sem sturlast höfðu eða orðið fyrir
gjörningum batnaði við handayfirlagningu
hans. Ekki dugði það þó til í tilfelli Lofts.
Einn daginn þegar prestur brá sér af bæ,
reri Loftur til fiskjar. Síðan segir: Maður
þóttist sjá það af landi að grá hönd og loð-
in hefði komið upp þegar báturinn var kom-
inn út fyrir landsteinana og hefði tekið um
skutinn þar sem Loftur sat og dregið svo
alltsaman í kaf (JÁ I, 575).
Þannig fór um sjóferð þá. Hitt vitum við
ekki, hvað það raunverulega var sem þessi
ólánsami skólapiltur gerði til þess að verð-
skulda þá andúð sem enn þann dag í dag
hvílir yfir minningu hans. Enginn veit hvort
afstaðan til Lofts hefði orðið önnur hefði
hann notið lengri lífdaga, náð að taka út
þroska og komast til veraldlegra metorða.
Þjóðsagnahefðin spyr ekki að því hvað hefði
gerst „ef“. En því er ekki að neita, að jafn-
vel í sögunni af Galdra Lofti örlar á fyrir-
gefningartón.
Sjálfsmynd Og Heimsmynd
Flestar ef ekki allar afurðir mannlegrar
sköpunar fela í sér ákveðna heimsmynd.
Nátengd hugmyndinni um heiminn er hug-
myndin um sjálfið, því þar á milli eru óijúf-
anleg bönd; til að skilja heiminn verður
hver að skilja sjálfan sig.
Sjálfsmyndarleitin tengist þeirri viðleitni
að líma heiminn saman og koma reglu á
ruglingslega mynd hans: Allt er betra en
heimsmynd Heraklitusar sem hélt því fram
að heimurinn væri kaos. Pví er fróðlegt að
svipast um í heimi galdrasagna og athuga
hvernig þar er um að litast. Hvort og þá
hvenær er þar óreiða eða skipulag. Hver
er „ég“ í þessum sagnaheimi og hvar er
„minn“ staður? í eldri galdramannasögum
er snyrtilegt um að litast og regla á flestum
hlutum. Guð er á sínum stað, djöfullinn
sömuleiðis — og ekki leikur vafi á því hvar
galdramanninum skuli skipaður sess. Hann
gengur á guðs vegum og á í fullu tré við
djöfsa. Heimsmyndin er í föstum skorðum.
Þetta eru bjartsýnar sögur, áhyggju-
lausar, einkum framan af, þar sem gætir
gamansemi og léttlyndis. Góðmennskan skín
úr hveijum drætti í persónulýsingu prest-
anna og kölski kemur lítið við sögu nema
í tilfelli Sæmundar. Galdrarnir eru í versta
falli hrekkir og brellur, en oftast græsku-
laust grín. Þegar fram líða stundir gerast
galdramannasögurnar þó alvörugefnari og
ekki alveg lausar við beyg, eins og við sjáum
í sögum af Þormóði í Gvendareyjum, þar
sem gætir nokkurrar óreiðu. Engu að síður
sér þar vel til kennileita. Gott og illt eru
enn á sínum stað og engin ástæða til að
örvænta.
Þegar kemur fram á 18. öld og sögur
af galdri verða áberandi, dimmir nokkuð
yfir í heimi sagnanna. Rétt er að geta þess
að þetta gerist um sama leyti og þjóðin
gengur í gegnum tímabil mikilla erfiðleika
með harðindum og mannfelli, hafísum, drep-
sóttum og eldgosum. Nú verður hið illa at-
hæfí þungamiðja sagnanna. Samsömunin
við fórnarlömb illskunnar er enn mjög sterk,
en nú er fátt til bjargar. Hér er meiri óreiða
á hlutunum en í eldri sögunum. Það ægir
saman galdrabrögðum og kukli af ýmsu
tagi: Uppvakningar og sendingar ganga
héraða á milli, meiða fólk og fénað; tilberar
endasendast um sveitir; viðsjárverðir mis-
yndismenn sitja um líf saklausra ferðalanga
og engum er að treysta. Höfðingjarnir og
prestarnir eru horfnir af sögusviðinu — illsk-
an er allstaðar og allsráðandi. Gamansemin
hverfur veg allrar veraldar, en ótti, örvænt-
ing og skert lífssýn setur mark sitt á sögurn-
ar. Jafnvægið í veröldinni er horfið og í því
er hryllingurinn fólginn.
Þessu linnir ekki fyrr en djöfullinn kemur
aftur inn á sjónarsviðið og með honum drott-
inn. Það gerist í sögunni af Galdra Lofti.
Þar með hefur illskan aftur fundið upphaf
sitt utan heims eða „þar“ — en vonin og
fyrirgefningin er hinsvegar „hér“.
Þetta hljómar kannski undarlega í ljósi
þess að Loftur — fulltrúi hins illa — er það
sem sagan hverfist um. En Loftur er ein-
mitt sendill illskunnar og hann hverfur af
sjónarsviðinu eftir að hann er orðinn djöfuls-
ins eign: Hverfur til síns heima. Það þýðir
að djöfullinn er ekki lengur í heiminum
heldur utan hans.
Hugmyndaþróun
Sú hugmyndaþróun sem hér hefur verið
lýst á sér stað í fjórum áföngum.
1) I fyrsta áfanga eru elstu sögur af
Sæmundi fróða þar sem gætir glöggt kirkju-
legra hugmynda sem rekja má til kristni-
tökuferlisins um árið þúsund. Viðhorf sem
eiga sér eldri rætur og byggja á fornum
hygmyndum falla í skuggann um hríð.
2) Þau ná sér aftur á strik á 16.-18. öld,
3) en þegar kemur fram á 18. og 19.
öld eru þjóðtrúarfræðin borin ofurliði og við
það myndast tómarúm sem hinar nýju hug-
myndir ná ekki að fylla samstundis. Þetta
er þriOji áfanginn; tímabil galdralýsinganna
þegar heimsmyndin verður eins og Heraclit-
us sá hana: Tvístraður hryllingur.
4) Tómarúmið fyllist með nýrri heims-
mynd og hugmyndafræðilegri sátt í sögunni
af Galdra Lofti. Þar með er fjórða og síð-
asta áfanganum náð, og kirkjuheimsmyndin
hefur sigrað.
Þannig má segja að jafnvel ljótustu sögur
18. og 19. aldar sem í fljótu bragði virtust
vera tilgangslaus óskapnaður hafi haft
veigamiklu hlutverki að gegna í þroskasögu
þjóðarinnar. Líkt og martröðin er úrvinnsla
undirvitundarinnar á andsnúnum aðstæðum
og útrás fyrir ótta og ráðleysi, þannig veittu
sögurnar óttanum útrás — losuðu bældar
hvatir og opnuðu leið til nýs skilnings á
heiminum og lífínu. Svo ólíkar sem margar
þeirra kunna að virðast öðrum þjóðsögum,
uppfylla þær allar kenningu Williams
Bascoms um fjórþætt hlutverk þjóðfræða.
I sínum myrka margbreytileika voru galdra-
sögurnar, þrátt fyrir allt, nauðsynlegur liður
í þeirri hugarfarsbreytingu sem átti eftir
að eiga sér stað í íslensku samfélagi með
betri tíð og batnandi lífsafkomu.
Höfundur er cand. mag. í íslenskum bókmennt-
um og stundakennari í þjóðfræðum við Há-
skóla Islands.
Heimildir:
- Bascom, William: „The Four Functions of
Folklore". The Study of Folklore. Ritstj. Alan Dund-
es, 1965: 279-99.
- Dégh, Linda: „Oral Folklore". Folklore and
Folklife, 1972: 53- 83.
- Einar Ólafur Sveinsson: Um islenzkar þjóðsög-
ur. Rvk. 1940 - sami: „Folkságner om islándska
háxmástare". Arv.- Tidskrift för Nordisk folke-
minneforskning. 2. árg. 1946.
- Hastruþ, Kirsten: Nature and Policy in lceland
1400-1800. An Anthropological Analysis of Hi-
story and Mentality. Oxford 1990.
- íslenzkar þjóðsögur og ævintýri l-IV. Jón Árna-
son sá um söfnun og útgáfu. Rvk. MCMLXI og
MCMLV.
- Ólína Þorvarðardóttir: Galdur í munnmælum.
Hlutverk, hneigð og þróun íslenskra galdrasagna.
Ópr. cand. mag.-ritg. v. Hl’ 1992.
20
I