Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 21

GULLFOSS í vetrarbyrjun. Svo hörð var Sigríður í afstöðu sinni til verndunar fossins,
að hún kvaðst fleygja sér í hann þann dag sem virkjunarframkvæmdir hæfust.
Sigríður í Bratt-
holti og Gullfoss
Um síðustu aldamót var Gullfoss leigður til 150
ára en kaupsýslumenn voru þá í óða önn að
tryggja sér rétt yfír fossum í von um skjót-
fenginn gróða þegar virkjunarframkvæmdir
hæfust. Annar eiganda fossins, Tómas Tóm-
Sigríður hafði hótað að
fleygja sér í fossinn þegar
fyrsta skóflustungan
vegna virkjunarfram-
kvæmdanna yrði tekin.
Barátta hennar fyrir
fossinum tók á sig
ævintýrablæ.
Almenningur dáðist að
átthagaást og áræði
Sigríðar, en peysuföt frá
Reykjavíkurkonum leit
hún á sem ölmusu og fór
aldrei í þau.
Eftir EYRÚNU
INGADÓTTUR
asson í Brattholti, fékk bakþanka og upp
frá því hófust málaferli þar sem hann
reyndi að fá samninginn ógiltan. Dóttir
Tómasar, Sigríður, lagði á sig ómælt erfiði
til þess að það tækist þau sex ár sem
málaferlin stóðu. Þegar dómur féll í mál-
inu, Brattholtsfeðginum í óhag, hótaði hún
að henda sér í fossinn þegar fyrsta skófl-
ustungan yrði tekin vegna virkjunarfram-
kvæmda. Sigríður varð þekkt meðal samt-
íðarmanna vegna málaferlanna og sýndu
þeir henni margvíslegan heiður. M.a. gáfu
sveitungar Sigríðar henni mynd af Gull-
fossi er hún varð sjötug. Sigríði líkaði ekki
myndin og henti henni í Hvítá.
Sigríðar hefur jafnan verið minnst vegna
baráttu hennar fyrir Gullfossi og árið 1978
var reistur minnisvarði um hana við foss-
inn. Hinn 19. júní sl. var opnuð upplýs-
ingamiðstöð fyrir ferðamenn hjá Gullfossi
sem nefnd er Sigríðarstofa.
„KARLMANNSHUGUR
í KONUBRJÓSTI“ >
Sigríður fæddist í Brattholti í Biskups-
tungum hinn 24. febrúar 1871 og var dótt-
ir Margrétar Þórðardóttur húsfreyju og
Tómasar Tómassonar bónda. Af þrettán
börnum þeirra hjóna komust sjö til fullorð-
insára og var Sigríður næst
elst.
Sigríður var stórbrotin
kona sem fór sínar eigin
leiðir og mundu sumir hafa
kallað hana sérlundaða.
Víst er að hún hafði sterk
skapgerðareinkenni sem
komu fram í öllu sem hún
tók sér fyrir hendur. Hún
var listfeng og það bar við
að útlendingar sem voru á
leið til Gullfoss keyptu af
henni myndir sem hún hafði
teiknað. Einnig var hún
lagin við að sauma í undir-
dekk en það er klæði sem
breitt var undir reiðverið á
baki hests. Sigríður var
einnig vel að sér í grasa-
fræði og þekkti nöfn á flest-
um þeim blómum og grös-
um sem uxu í heimahögum
hennar.
Sigríður var lítið fyrir
mannfagnaði og fór sjaldan
að erindisleysu að heiman.
A yngri árum fór hún í
réttir sér til skemmtunar
en af ókunnum ástæðum
hætti hún því um skeið.
Oft var réttardagurinn eini
dagur ársins þar sem öllum
sveitungum gafst tækifæri
til að hittast. Konur mættu
þá yfirleitt prúðbúnar en
karlar drógu fé í dilka.
Systur Sigríðar fóru alltaf
í réttir á meðan þær voru
heimasætur en hún fór ekki
SIGRÍÐUR Tómasdóttir í Brattholti. Þessi mynd
afhenni er í Sigríðarstofu við Gulifoss.
aftur fyrr en nauðsyn bar til. Þá dró hún
í sundur fé ásamt körlunum. Sigríður hætti
einnig að sækja kirkju á meðan slíkar ferð-
ir voru enn almennar.
Sigríður var víkingur til allra verka og
vann framanaf að mestu við útistörf. Hún
gekk í öll karlmannsverk, sló með orfi og
ljá og batt. Eftir lát Guðrúnar, systur Sig-
ríðar, árið 1918 þurfti hún að taka við
innanhússtörfunum og eftir það vann hún
jöfnum höndum úti og inni. A meðan faðir
hennar lifði réð Sigríður miklu um búskap-
inn en eftir lát hans árið 1926 og móður
hennar árið 1928 tók Einar fóstursonur
seirra við búinu og voru valdahlutföllin
önnur eftir það. í manntali sem tekið var
árið 1930 er Einar titlaður bóndi í Bratt-
holti en Sigríður ráðskona þótt hún hafi
erft jörðina eftir foreldra sína.
Sigríður þótti fríð á sínum yngri árum
og hafði mikið og fagurt ljóst hár. Jóhann
Kr. Ólafsson, nágranni hennar, lýsti henni
svo árið 1955:
Hún er fremur toginleit, með fallegt
hátt enni en dálítið kúpt, dökk augu
og beint fallegt nef, slétt á kinn og
frekar blökk í andliti, þó ekki rjóðleit.
Stillt í framgöngu, ekki beint djarfleg
og eins oj: hálf bæld á svip. Talar
hægt og skýrt og leggur oft sérkenni-
lega áherslu á orð og setningar. Mjög
yfirlætislaus og dýravinur eins og það
fólk allt. Listfeng var hún talin til
handanna, en hefur víst lítið æft það.
Jóhann var nágranni Sigríðar í sjö ár
og fékk mikið álit á henni. Hann getur
þess að hún hafi verið traust og viljasterk,
hjálpfús og ágætur nágranni:
Frekar var hún fátöluð, en þó alúðleg
og fyrir kom að hún talaði af mælsku,
en væri henni andmælt hafði hún
ekki mörg orð, en þó duldist ekki að
því fór fjarri að hún léti af sinni skoð-
un, því að þras eða deilur munu henni
ekki hafa verið að skapi, en greind
vantaði hana ekki, en mér fundust
skoðanir hennar svo rígbundnar
stundum og þröngsýnar að mér var
ómögulegt annað en að mótmæla
þeim. Ég heyrði hana t.d. segja eitt
sinn, að það liti svo út, að hver mað-
ur, sem i hreppsnefnd kæmist yrði að
versta manni þó að hann hefði verið
besti maður áður. Átti þetta að koma
fram í störfum þeirra fyrir sveitarfé-
lagið.
Hannes Þorsteinsson segir í minningum
sínum að Sigríður hefði erft skaplyndi föð-
ur síns og bæri „karlmannshug í konu-
bijósti“. Víst er að Sigríður stóð fast á
sannfæringu sinni og lét ekki í minni pok-
ann baráttulaust. Árið 1908 kom upp sér-
kennilegt mál þegar þrír sveitungar Sigríð-
ar kærðu hana fyrir sýslumanni en hún
hafði unnið skemmdarverk á girðingu sem
„Girðingarfélag Eystri Tungna“ var byijað
að leggja. Girðingin átti að koma í veg
fyrir strok fjár til afréttar á vori og veija
heimalönd bændanna fyrir framrennsli af-
réttarfjár á sumri. Sigríður og Tómas voru
mjög andsnúinn uppsetningu girðingar á
fyrirhuguðum stað en þau óttuðust að
strokfé á leið til afréttar að vori myndi
safnast við girðinguna og gera usla í Bratt-
holti. Ekki náðist samkomulag milli Tómas-
ar og félagsins en þar sem land Brattholts
náði einungis að Tunguheiði var byijað að
leggja girðinguna án samþykkis hans.
Sigríður þóttist ekki geta setið hjá að-
gerðalaus og ásetti sér að rífa niður eða
skemma girðinguna í þeirri von að hætt
yrði við hana fyrir fullt og allt. Eitt sinn
er hún var í smalamennsku á þessum slóð-
um, braut hún 3-4 girðingarstaura og
stuttu síðar, er hún var þar stödd í sömu
erindagjörðum, braut hún 13-14 staura. í
þriðja skipti fór Sigríður að heiman í þeim
erindagjörðum að skemma girðinguna. Hún
kippti upp 30-40 girðingarstaurum og
varð það til þess að hætt var að girða í bili.
Fljótlega komst á sá kvittur að Sigríður
væri viðriðin skemmdirnar og er hún var
spurð játaði hún á sig verknaðinn umyrða-
laust. Faðir hennar bauðst til að bæta
skemmdirnar með því skilyrði að hætt yrði
við framkvæmdir og lét á sér heyra að
hann myndi ekki verða á móti girðingunni
ef hún yrði lögð á öðrum stað, fyrir fram-
an Brattholtsland, og bauðst jafnvel til að
_ styrkja þær framkvæmdir. Girðingafélagið
hélt fund til að ræða þá tillögu og voru
félagsmenii jákvæðir þótt ljóst væri að um
mun dýrari framkvæmd væri að ræða.
Fundinum bárust þá skilaboð frá Sigríði
um að hún myndi ekki hika við að rífa
niður girðinguna þótt hún yrði reist á öðr-
um stað. Varð það til þess að fundarmenn
höfnuðu tillögunni og ákváðu að kæra Sig-
ríði fyrir sýslumanni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1994 21