Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 37

(Universitátsarchiv Leipzig, ZFF-Bestand)
AÐALBYGGING Háskólans í Leipzig. Lengst til hægri er miðaldakirkjan sem sprengd var í tætlur.
KIRKJAN sprengd í mai 1968.
Leipzig 1968
Miðalda-
kirkja
lögð í rúst
K
lukkan 10 að morgni hins 30. maí 1968 var
ein elsta kirkja í Leipzig sprengd í loft upp
— Háskólakirkjan svonefnda. Hún hafði verið
reist á framanverðri þrettándu öld og var ein
af best varðveittu kirkjubyggingum Mið-Evr-
ópu í síðgotneskum stíl. Sjálfboðaliðum tókst
að bjarga munum úr kirkjunni áður en
sprengiefni var komið fyrir í þykkum veggj-
um kirkjunnar. Kaldhæðnislegt er til þess
að hugsa, að ólíkt flestum öðrum stærri
byggingum miðborgar Leipzig, varð kirkjan
ekki fyrir neinum skemmdum í sprengju-
regni síðari heimsstyijaldar. Á rústum kirkj-
unnar var reist sviplaus skrifstofubygging
með stórri veggmynd af Karli Marx. Sú
spurning hlýtur að vakna, hvað hafi fengið
yfirvöld til að láta jafna þessa byggingu við
jörðu, sérstaklega ef haft er í huga, að
ástand hennar var gott. Raunar hafði sósíal-
istaflokkurinn austur-þýski lengi haft hom
í síðu kirkjunnar manna — en getur það
eitt skýrt þennan atburð?
Fyrir stríðið var
miðborgin í Dresden
iðandi af lífi vegna þess
að hún var miðpunktur
viðskipta, menningar og
skemmtana; hún var
kapítalísk, sé notuð
skilgreining austur-
þýzkra sósíalista.
Eyðilegging háskóla-
kirkjunnar sýnir hvaða
háskalegu afleiðingar
allsherjar virkjun
þjóðfélags getur haft.
Eftir PÁL
BJÖRNSSON
Agústartorg Gert Að
TORGIKARLS MARX
Saga þessarar miðaldakirkju er í stuttu
máli sú, að árið 1229 höfðu munkar af reglu
dóminíkana fengið leyfi til að byggja klaust-
ur og kirkju innan marka Leipzig. Kirkjan
var vígð árið 1240 og kennd við postulann
Pál. Um þrjú hundruð ára skeið eða fram
til siðbreytingar átti hún eftir að þjóna regl-
unni. Þegar hinn nýi siður tók gildi, var
klaustrinu lokað og munkarnir reknir
brott. Fáum árum síðar var klaustrið ásamt
kirkjunni gefið háskólanum og 1545 vígði
Marteinn Lúther kirkjuna til hins nýja sið-
ar. I rúm fjögur hundruð ár notaði háskól-
inn, og þá fyrst og fremst guðfræðideild
hans, kirkjuna. Háskólinn lét hins vegar rífa
bygginguna sem áður hafði hýst klaustrið
á fyrri hluta nítjándu aldar til að rýma fyr-
ir nýrri aðalbyggingu skólans.
Kirkjan og aðalbyggingin nýja stóðu við
gömlu borgarmúrana og þegar leifarnar af
þeim voru ijarlægðar á fyrri hluta nítjándu
aldar, myndaðist mikið pláss fyrir nýjar
byggingar. Sitt hvoru megin við kirkjuna
létu borgaryfirvöld til að mynda byggja lista-
LEIPZIG fékk þetta ístaðinn: Skifstofubyggingin sem reis á rústum kirkjunn-
ar var alveg í anda þess sem kommúnistar byggðu annarsstaðar og auk
þess skreytt með mynd af Karli Marx.
safn og leikhús upp úr miðri öldinni. Við
það myndaðist stórt torg, Ágústartorgið sem
svo var nefnt, og var það í röð glæsilegri
torga Þýskalands. Varð það að eins konar
merkisbera þess borgaralega samfélags sem
Leipzig hafði alið af sér.
I loftárásum síðari heimsstyijaldar
skemmdust innviðir leikhússins, listasafns-
ins og aðalbyggingar háskólans. Hinir nýju
valdhafar sýndu takmarkaðan áhuga á að
láta gera þessar byggingar upp og því var
þeim rutt í burtu. Greinilegt var að um-
skapa átti torgið. Þeir létu ekki þar við sitja
heldur skiptu einnig um nöfn á torginu og
háskólanum og kenndu hvoru tveggja við
Karl Marx. Hvers vegna var valdhöfunum
svona mikið í mun að breyta yfírbragði
torgsins?
Hvað Er Sósí alísk
Miðborg?
Sósíalistaflokkurinn austur-þýski stefndi
ekki aðeins að því að koma á sósíalískum
áætlunarbúskap i Alþýðulýðveldinu sem
flokkurinn stofnaði 1949. Hið nýja þjóð-
skipulag kallaði einnig á einstaklinga með
breytt hugarfar — sósíalíska einstaklinga.
Hið mikla uppeldisstarf sem þá hófst, fór
ekki aðeins fram í kennslustofum almennra
skóla og í. stofnunum flokksins, heldur
gegnsýrði það þjóðfélagið allt. Til að mynda
voru minnismerki reist, jafnvel í kirkjugörð-
um, og slagorð máluð á veggi til fá fólk til
umhugsunar, ódýrar bækur gefnar út með
sósíalískum dæmisögum, söfn skipulögð
þannig að þau sýndu hina nýju valdhafa sem
náttúrulega arftaka hins kapítalíska samfé-
lags, götur kenndar við sósíalískar hetjur,
frá Karli Marx til Ho Chi Minh, til að festa
nöfn þeirra betur í huga þegnanna, hátíðir
og hópgöngur settar á svið til að glæða
áhuga fólks á hugmyndafræðinni og þjálfa
það í undirgefni.
Þessi allsheijar virkjun þjóðfélagsins
krafðist einnig breytinga á skipulagi borg-
anna og var fyrirmynda nú leitað til Ráð
stjórnarríkjanna. Eftir skoðunarferð nokk-
urra sérfræðinga þangað austur fyrir vorið
1950, settu þeir saman grunnreglur fyrir
sósíalískar borgir í Alþýðulýðveldinu Þýska-
landi. í þeim segir meðal annars að sósíalísk
„miðborg [sé] hvorki miðstöð verslunar, með
fjölda samþjappaðra vöruhúsa, né miðpunkt
ur skemmtanalífs, með glæsilegum veitinga-
stöðum, skemmtistöðum o.sv.fr., hvað þá
miðdepill viðskipta, með bönkum og aðal-
stöðvum stórfyrirtækja, heldur hafi hún að
geyma stofnanir á sviði stjórnmála, stjóm-
sýslu og menningar“. Varla væri á skýrari
hátt hægt að lýsa muninum á hefðbundinni
kapítalískri og sósíalískri miðborg. Síðan
segir: „Miðborgin er endapunktur pólitískra
kröfu- og hópgangna, hún er með torgum
sínum vettvangur hátíða fyrir fólkið, og því
á ekki að laga miðborg að þörfum þess ein-
staklings sem geysist um á nútíma farar-
tæki, heldur að þeim sem fer um fótgang-
andi, [þ.e.] að þeim sem tekur þátt í pólitísk-
um hópgöngum og gönguhraða hans. Mið-
borgin er það svæði sem í skipulagslegri og
byggingarlegri heild sinni getur haft áhrif
á þátttakanda í hópgöngum ..." Og stuttu
síðar er því haldið fram, að strætið gegni
sínu mikilvægasta hlutverki þegar það verði
að vettvangi slíkra hópgangna.
Til að borgimar gætu gegnt nýju hlut-
verki og orðið vettvangur árangursríkra
hópgangna, þurfti helst að Ieggja breið-
stræti í gegnum þær miðjar. Við þessi stræti
skyldi reist stjórnarbygging með svölum eða
einfaldlega komið upp miklum palli á hátíð-
isdögum þar sem leiðtogarnir gátu staðið
og veifað til alþýðunnar sem í skipulögðum
fylkingum var veitt fram hjá. Þannig var
skipulag borganna sniðið að gerð þjóðfélags-
ins: Þörfin fyrir breytta einstaklinga kallaði
á breiðstrætið.
Frá Stalinstadt TlL
DRESDEN Og Leipzig
Þrátt fyrir mikla eyðileggingu í síðari
heimsstyijöld, áttu nýir stjórnendur borg-
anna sjaldan því láni að fagna, að geta skipu-
lagt þær án tillits til þeirrar byggðar sem
fyrir var og þróast hafði á liðnum öldum.
Slík dæmi eru þó til og er eitt það þekkt-
asta að finna í borginni Stalinstadt við
pólsku landamærin sem nokkrum ámm eft-
ir fall Stalíns var nefnd Eisenhúttenstadt.
Hún var skipulögð algerlega frá grunni og
þar stendur í dag sósíalísk borg — borg
með nóg af uppeldisstofnunum og minnis-
merkjum, en þó síðast en ekki síst — borg
með áskjósanlegar aðstæður fyrir hópgöng-
ur og hátíðir.
Annað gott dæmi er að finna í Dresden,
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1994 37