Morgunblaðið - 21.02.2001, Qupperneq 23

Morgunblaðið - 21.02.2001, Qupperneq 23
ERLENT MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. FEBRÚAR 2001 23 ZARANA Papic er aðstoð-arprófessor í mannfræðivið háskólann í Belgrad oger þekkt á alþjóðavett- vangi fyrir störf sín sem fræðimaður og baráttukona. Hún kemur til Ís- lands í lok mánaðarins, ásamt tveim- ur öðrum fræðikonum frá Balkan- skaga, þeim Vesnu Kesic frá Króatíu og Kosovo-Albananum Vjollcu Krasniqi. Þær verða sér- stakir gestir á ráðstefnunni „Konur og Balkanstríðin“, sem haldin verð- ur á vegum Rannsóknastofu í kvennafræðum við Háskóla Íslands. Auk þeirra munu kvikmynda- gerðarkonurnar Susan Muska og Gréta Ólafsdóttir sýna brot úr heim- ildarmynd um ástandið á Balkan- skaga sem þær hafa unnið að und- anfarin misseri og er nú á lokastigum. Þau Irma Erlingsdóttir, forstöðumaður rannsóknastofunn- ar, og Valur Ingimundarson, sagn- fræðingur, hafa skipulagt ráðstefn- una, en meðal styrktaraðila eru Háskóli Íslands, utanríkisráðuneyti, menntamálaráðuneyti, Reykjavík- urborg og Félag Sameinuðu þjóð- anna á Íslandi. Konurnar þrjár frá Balkanskaga koma hingað til að ræða um pólitík, þjóðernishyggju og femínisma á Balkanskaga. Þær munu fjalla um stríðsátökin og þýðingu þeirra fyrir samfélagið, út frá ýmsum hliðum en með áherslu á reynslu og margþætt hlutverk kvenna í þeim. „Samvinna okkar,“ segir Papic, „er dæmi um al- genga samstöðu kvenna í fyrrum Júgóslavíu þvert á landamæri, þjóð- erni, tungumál og sögu. Þrátt fyrir að Slobodan Milosevic sé farinn frá völdum og stríðinu lokið er baráttan gegn þjóðernishyggju hvergi lokið. Við verðum að halda áfram, ráða ráðum okkar, ræða málin.“ Eftirhreytur þjóðernisstefnu Þótt stríðsátökin á Balkanskaga séu nú hjöðnuð, vonandi til frambúð- ar, eru vandamálin á svæðinu frá- leitt úr sögunni. Enn á eftir að tak- ast á við eftirhreytur þjóðern- isstefnu sem hratt af stað blóðugum styrjöldum og olli sögulegu aftur- hvarfi til gamallra kynhlutverka, með karla í hlutverki stríðsherrans, konur í hlutverki fórnarlambsins og þess sem hjúkrar. Zarana Papic sér nánustu framtíð ekki í hillingum þrátt fyrir þær vonir sem margir á Vesturlöndum hafa bundið við stjórnarherrana í heimalandi henn- ar, Serbíu. Papic er höfundur þriggja bóka og fjölda greina um mannfræði og femínisma. Um þessar mundir vinn- ur hún að rannsóknum á serbneskri þjóðernishyggju, stríði og stöðu kvenna í Austur-Evrópu eftir hrun kommúnismans. Þjóðernishyggjan styðst, segir Zarana Papic, við kynjamismunun. Í nýlegum grein- um sýnir hún m.a. hvernig rótgrón- ar hugmyndir um eðlislæga eigin- leika kvenna voru notaðar til að réttlæta ofbeldi gegn þeim í Bosn- íustríðunum. Papic hóf þegar þátt- töku í kvennabaráttu þegar hún barst til Júgóslavíu á áttunda áratug síðustu aldar og var meðal skipu- leggjanda fyrstu kvenréttindaráð- stefnunnar í Austur-Evrópu sem var haldin í Belgrad árið 1978. Hún hefur m.a. unnið með hinni þekktu kvenna- og friðarhreyfingu „Konum í svörtu“, sem upphaflega var stofn- uð í Ísrael árið 1988 til að mótmæla hernámi Ísraela á Vesturbakkanum og í Gaza. Baráttuað- ferðir hópsins voru þá mótaðar, en þær felast m.a. í þöglum sorgar- vökum svartklæddra kvenna á almennum vettvangi. Hópar sam- takanna eru nú starfandi í nokkrum löndum, en þær hafa einnig komið sér upp umræðuvettvangi á Netinu. Síðastliðin ár hafa Konur í svörtu í London mótmælt loftárásum á Írak og Persaflóastríðinu. Þær hafa einn- ig sýnt andstöðu sína gegn hernað- araðgerðum Bandaríkjamanna í Súdan og Afganistan. Og þá hafa þær unnið ötullega gegn stríðsátök- um og þjóðernishyggju í löndum fyrrum Júgóslavíu. Þær Kesic og Krasniqi hafa sömu- leiðis lagt sitt af mörkum í starfi samtaka sem hafa barist gegn stríð- unum á Balkan- skaga og í þágu fórnarlamba. Kesic hefur í skrifum sín- um m.a. ransakað ofbeldi gegn kon- um í stríðsátökun- um og samspil þjóðernishyggju og nauðgana. Hún hefur viðamikla reynslu af sál- fræðiráðgjöf við stríðsfórnarlömb og var, árið 1994, stofnandi B.a.B.e.- kvenfrelsis- og mannréttindasam- takanna, fyrstu sinnar tegundar í Króatíu. Fyrir þessi störf sín í Króatíu hefur hún fengið margvís- legar viðurkenningar. Krasniqi hef- ur rannsakað stöðu kvenna í Kosovo og er nú að vinna að bók um Kosovo- stríðið og nauðungarflutninga, eink- um út frá reynslu kvenna. Staða kvenna á Balkanskaga Það er að sögn Papic hægara sagt en gert að gera sér grein fyrir því hvort staða kvenna hafði batnað eða versnað frá því að múrinn féll og Austur-Evrópa gekk í gegnum efnahags- og stjórnarfarslega umbylt- ingu sem hefur farið mis- jafnlega friðsamlega fram og er hvergi nærri lokið. Í kennisetningum sósíalism- ans gegndu konur þremur hlutverk- um: þær voru allt í senn mæður, verkamenn og duglegir sósíalistar. Konur voru einfaldlega ekki í þeirri aðstöðu að geta valið og jafnréttis- stefna ríkisflokkanna einskorðaðist við að tryggja skilyrði sem auðveld- uðu konunni að sinna þessum hlut- verkum. „Áður en gamla Júgóslavía leystist upp vorum við undir gler- þaki kommúnismans; við gátum ekki verið virkar í stjórnmálum vegna undirokunar einræðisstjórn- anna,“ segir Papic. Nú segja konur frá Austur-Evrópu að ófullnægjandi reynsla þeirra í baráttu fyrir póli- tískum réttindum hafi síð- an hamlað þeim í að sporna við óhagstæðri þróun sinna málefna við upphaf stjórnarfarsbreytinganna undir lok níunda áratugar- ins. „Þegar stríðið braust út, og fréttir bárust af morðum og fjöldanauðgun- um efldist starfið til muna og tók breytingum. Við börðumst ekki aðeins fyrir kvenréttindum heldur al- mennum mann- og borg- araréttindum. Við reynd- um að koma konum sem hafði verið nauðgað til aðstoðar og unnum með flóttamönnum,“ segir Papic. Ein afleiðing átakanna á Balkan- skaga var afturhvarf til hefðbund- inna og frumstæðra kynhlutverka, sem styrkti ríkjandi valdakerfi enn frekar. Karlar tóku upp her- mennsku og léku stríðshetjur en konur voru ýmist og í senn fórnar- lömb og hjúkrunarkonur. Og sam- skipti kynjanna afskræmdust í stríðinu: Skipulegar fjöldanauðgan- ir, voru notaðar sem vopn. Eftir að stjórnkerfi ríkissósíalismans liðu undir lok í Austur-Evrópu voru það leiðtogar pólitískra andófshópa og mannréttindahreyfinga sem mynd- uðu fyrstu lýðræðislega kosnu rík- isstjórnirnar. Í ljósi þess að konur voru stór hluti af þessum hreyfing- um og í mörgum löndum áberandi í fremstu röð er athyglisvert að þær skiluðu sér ekki í teljandi mæli inn á þing eða í stjórnunarstöður eftir breytingarnar. Nýju stjórnkerfin eru að sögn kvenna frá þessum lönd- um lýðræði, þar sem karlar fara með völd, og þó að löndin búi við ólíkar þjóðfélagsgerðir og sögu virð- ist þessi fullyrðing eiga við þau öll. Stríðinu er lokið, en Papic segir enn of snemmt að segja til um hvernig gangi að styrkja stöðu kvenna og vinna að jafnréttismál- um. Kvenréttindasamtök hafi reynt að koma á kvótakerfi á framboðs- listum fyrir síðustu kosningar í Serbíu, en aðeins þrír flokkar hafi fallist á að taka það upp. Því fari fjarri að andstæðingar Milosevic, þeir sem nú séu komnir til valda, séu allir á því að bæta réttindi kvenna, jafnvel þótt kvennahreyfingin hafi átt sinn þátt í að koma Milosevic frá völdum. Enn sé margt ógert. Brýnt sé að bæði kynin komi að þróun til lýðræðislegra stjórnarhátta og eigi aðgang að stjórnvaldinu. Papic bindur vonir sínar við að í framtíð- inni verði jafnréttissjónarmið sam- þætt mikilvægum málaflokkum, eins og til dæmis efnahagsmálum, líkt og unnið er að í mörgum löndum Vestur-Evrópu um þessar mundir. Ekki hægt að aðskilja þjóðerni og pólitík Papic er hispurslaus kona sem vísar þjóðernishyggjunni svo ræki- lega á bug að hún afneitar þjóðern- ishugtakinu, þótt hún sé samkvæmt skilgreiningunni Bosníu-Serbi, en hún er fædd í Sarajevó. „Ef fólk spyr mig um þjóðerni, eyði ég spurningunni, segist vera femínisti, eitthvað annað. Ég vil ekki láta kalla mig Serba því það er pólitísk skilgreining. Á Balkanskaga er ekki lengur hægt að aðskilja þjóðerni og pólitík.“ Papic segist vera and- þjóðernissinni en það þurfi ekki að þýða að aðrar kvenréttindakonur séu það eða að femínismi sé andstæður þjóðernis- hyggju í eðli sínu. „Í sum- um löndum Balkanskagans er þjóð- ernishyggja þáttur í femínismanum. Þjóðernishyggja fer til dæmis vax- andi í Serbíu, þótt hún reyni að fara dult. Hún tengist hinni serbnesku þjóðarsál, hinni sameiginlegu arf- leifð og hugsun. Því getur verið erf- itt að standa gegn henni, einkum þegar landið er í vörn.“ Í skrifum sínum hefur hún notað hugtakið „fasismi“ til að lýsa því kerfi, sem Milosevic kom á eftir að Júgóslavía liðaðist í sundur. Hún gerir sér grein fyrir því, að slík skil- greining kann að vekja mótbárur. Fasismi sé sögulegt hugtak, auk þess sem um enga hreinræktaða fasistahreyfingu hafi verið að ræða í Serbíu. Milosevic var hluti af því einræðiskerfi, sem kommúnistar komu á fót; hann hafi síðan söðlað um og tekið upp útþenslustefnu í nafni þjóðernisstefnu. Papic telur þó réttlætanlegt að styðjast við hug- takið: Nýtt tímabil hófst árið 1989, þar sem söguleg hugtök voru end- urvakin og ný komu til sögunnar. Engin ástæða sé til að forðast „stóru orðin“ þegar verið er að lýsa póli- tískum veruleika í þjóðfélagi þar sem reknar voru fangabúðir, minni- hlutahópar beittir kerfisbundnu of- beldi, einföld fjölskyldugildi upphaf- in og leiðtogadýrkun haldið fram. Allt voru þetta einkenni „fasísks samfélags“. Við þær aðstæður var ekkert rými fyrir umburðarlyndi og fjöl- menningu, enda voru fjölmiðlarnir ofurseldir stjórnvöldum. Papic segir að markmiðið hafi verið að skerða athafnafrelsi fólks, brjóta niður öll skil milli opinbers lífs og einkalífs. Vandamálið var – og er –, segir Papic, að mjög margir hrifust af boðskap Milosevics um Stór-Serbíu og fyrirheitum hans um að ná fram „hefndum“ fyrir þá sögulegu glæpi, sem Króatar og aðrar þjóðir hefðu unnið gegn Serbum. Stjórnvöld hefðu kerfisbundið misnotað fjöl- miðla til að ala á öfga-þjóðernis- hyggju og hatri á Króötum og Ko- sovo-Albönum með þeim afleiðingum, að stuðningur við stríðsstefnu hans hafi verið mikill. Loftárásir NATO hafi síðan verið notaðar til að afneita þjóðernis- hreinsunum í Kosovo og draga upp ofureinfalda mynd af Serbum sem fórnarlömbum. Hlutverk Kvenna í svörtu Að sögn Papic voru það í raun ein- ungis stjórnmálakonur og femín- ista- og friðarhópar, sem börðust gegn stefnu Milosevics frá upphafi. „Konur í svörtu“ hefðu verið eini andstöðuhópurinn sem afneitaði þeirri „nýskipan“, sem komið var á og gekk út á að „normalisera“ kúg- unarstefnu, túlka hana sem eðlilegt ástand. Í stað þess að líta á aðrar þjóðir og þjóðarbrot sem andstæð- inga, eins og karlmönnum var inn- prentað, hafi þær litið á albanskar, bosnískar og króatískar konur sem bandamenn. Papic segir vandann sem Serbar standi nú frammi fyrir m.a. þann að átta sig á því hvað felist í því að vera Serbi. „Ég sé merki um nýja föðurlands- hyggju og áframhaldandi viðhald einsleits þjóðfélags. Þegar Milosevic var við völd var nóg að vera á móti honum, menn þurftu ekki að eiga meira sameiginlegt. Nú eru and- stæðingar hans komnir til valda og þeir eru auðvitað af ýmsum toga. Nú er grasrótin, sem andstaðan gegn honum var sprottin úr, að breytast í nýja heilaga þrenningu, sem er kirkjan, herinn og Vojislav Kost- unica, forseti Júgóslavíu. Serbía er þjóðfélag sem stríðir við efnahags- leg og siðferðileg vandamál. Um- breytingin sem varð með kjöri Kost- unica var sú eina sem við vorum búin undir.“ Papic segir Serba nú verða að gera upp við sig hvort þeir treysti sér að takast á við erfiðar siðferði- legar spurningar, sem tengist m.a. ábyrgðinni á stríðinu í Bosníu og Kosovo. Hún kveðst ekki telja að landar hennar séu reiðubúnir til þess, enn sem komið er. „Um- bætur mega ekki að- eins vera efnahagslegar og felast í því að fólk fái tryggt rafmagn og betri skó. Við verðum að vinna á þjóðernishyggjunni, gegn sam- þjöppun valds á fárra hendur – við verðum að vinna að umbótum á okk- ur sjálfum,“ segir Papic. Ráðstefnunni „Konur og Balkan- stríðin“ er ætlað að vekja athygli á ástandinu á landsvæðum fyrrum Júgóslavíu og ýta undir umræðu um vandamál sem eru ekki jafn stað- bundin og kann að virðast heldur skiptir alla Evrópubúa máli. Andþjóðernissinni og femínisti Reuters Undir lokin á valdatíma Slobodans Milosevic mótmælti almenningur kröftuglega gegn honum á götum úti. Í þeim mótmælum tóku þátt bæði konur og karlar. Ýmsum finnst hins vegar að hlutur kvenna nú sé ekki í sam- ræmi við það sem þær lögðu af mörkum til að koma Milosevic frá. Þrjár merkar fræðikonur frá Balkanskaga verða sérstakir gestir á ráðstefnu sem haldin verður 2. mars nk. í Hátíðarsal Háskóla Ís- lands. Urður Gunnarsdóttir ræddi við eina þeirra, Zarönu Papic, sem um árabil hefur barist fyrir kvenréttindum og gegn þjóðern- ishyggju á Balkanskaga, þar sem þjóðerni er orðið svo pólitískt hugtak að hún vill ekki láta kenna sig við land sitt. Zarana Papic Ef fólk spyr mig um þjóð- erni eyði ég spurningunni Baráttunni gegn þjóðern- ishyggju er hvergi lokið

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.