Morgunblaðið - 15.06.2001, Qupperneq 42

UMRÆÐAN
42 FÖSTUDAGUR 15. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
UM fimmtungur af
frumorkunotkun okkar
fer til að knýja farar-
tæki á landi og sjó og
eru 3/4 hlutar innflutts
eldsneytis til þessara
þarfa. Á sama hátt má
rekja nær 60% af
koltvísýringslosun til
orkunotkunar hreyfan-
legra tækja.
Þar sem við Íslend-
ingar erum jafn háðir
eldsneyti og raun ber
vitni er það okkur
keppikefli að nýta inn-
lenda orkugjafa til að
leysa innflutt eldsneyti
af hólmi. Hingað til hefur það ekki
verið talið hagkvæmt. En forsendur
eru að breytast. Það hyllir undir að
efnarafalar sem ganga fyrir vetni
komi í almenna framleiðslu. Notkun
efnarafala í farartækjum er forsenda
þess að vetni framleitt með íslenskri
raforku geti keppt við innflutt elds-
neyti. Jafnframt kann að stefna í að
losun koltvísýrings verði verðlögð á
alheimsvísu en þá verður öll notkun
jarðefnaeldsneytis sem því nemur
dýrari.
Það er því ekki nema að vonum að
margir horfi til þess fagnandi að það
verði mögulegt og skynsamlegt að
nýta innlenda, endur-
nýjanlega orku í stað
þeirrar innfluttu. Mikil-
vægt er að upplýsingar
til almennings í þessum
málum séu á traustum
grunni og að ekki séu
gerðar gyllingar.
Skýrsla sem kom út nú
í aprílmánuði á vegum
World Wildlife Fund og
Náttúruverndarsam-
taka Íslands er á hinn
bóginn dæmi um villu-
ljós.
Margt er af rang-
færslum og ýkjum í
skýrslunni en hér verð-
ur aðeins staldrað við meginfirruna;
þá að tiltæk sé gnægð af e.k. ónýttri
raforku, svo mikið að með henni megi
framleiða vetni til að knýja um 22%
af bíla- og fiskiskipaflota landsmanna
án þess að reisa þyrfti eina einustu
virkjun. Og í kjölfarið er að því vikið
að þessi ónýtta orka kosti lítið og þar
með geti vetnisvæðingin hafist án
hagrænna fórna.
Hvernig er raforkan unnin?
Sem kunnugt er vinnum við raf-
orku úr vatnsafli og háhita, um 83%
úr vatnsaflinu og afganginn úr jarð-
varmanum. Háhitaorkuver takmark-
ast af uppsettu afli þeirra. Orkugjaf-
inn er ætíð til staðar og hentar því
best að hafa orkuvinnsluna sem stöð-
ugasta. Í rekstri vatnsorkuvera er
orkugjafinn, vatnið, hinn takmark-
andi þáttur. Vatn í ám og fljótum er
breytilegt, innan sólarhringsins, milli
árstíða og ára. Miðlunarlón eru ein-
mitt reist til að jafna út þennan
breytileika, eins og kostur er og hag-
kvæmt þykir. Aflvélarnar sjálfar eru
aftur á móti hafðar nokkuð við vöxt
og miðast afl þeirra við það hámark
sem hagkvæmt er að framleiða á
hverjum tíma.
Eftirspurnin stóriðjuveranna, sem
nú kaupa um tvo þriðjuhluta af raf-
orkunni er nokkuð samfelld. En þarf-
ir hins almenna atvinnulífs og heim-
ilanna er breytilegar: Þörfin er minni
á nóttu en degi, minni um sumar en
vetur. Þannig er hin almenna orku-
þörf að meðaltali aðeins um 65% af
því sem hún getur orðið að hámarki á
hverju ári. Þetta hlutfall gengur und-
ir ýmsum nöfnum, en umræddur
skýrsluhöfundur notar enska heitið
„load factor“ og misskilur hrapalega
hvað felst í hugtakinu.
Í raforkukerfi okkar er keppt að
því samstilla framboð frumorkunnar
og raforkuþörfina og það á hag-
kvæmastan hátt. Til þess að ná sem
mestri nýtni bjóða orkuverin – sem
eru flest í eigu Landsvirkjunar – upp
á ótryggða orku í viðbót við það sem
á að vera unnt að tryggja hvað sem
tautar og raular. Eins og nafnið ber
með sér er ekki unnt að ábyrgjast að
ótryggða orkan sé ávallt í boði. Það
fer eftir vatnsbúskap og árferði.
Stóriðjuverin kaupa hluta af orku
sinni, minnst 10% og stundum meira,
með þessum skilmálum. Sama gera
fiskimjölsverksmiðjur og aðrir þeir
sem geta gripið til ráðstafana – svo
sem notkunar á olíu – þegar tak-
marka þarf afhendingu ótryggðu
orkunnar.
Ótryggða orkan er stundum rang-
lega nefnd umframorka og það villir
mönnum sýn, og hugsanlega hefur
margnefndur skýrsluhöfundur fallið
í þá gryfju.
Er umframorka yfirfljótandi?
Þrátt fyrir að keppt sé að fullnýt-
ingu orkuveranna fer alltaf einhver
frumorka í súginn. Þetta vita allir
sem séð hafa vatn falla fram af stíflu-
veggjum á fögrum síðsumardögum,
en einmitt þá getur það gerst að
orkugeymslurnar, lónin, séu orðin
full um leið og sólargeislar halda
áfram að bræða jöklana orkuverun-
um til óþurftar. Vissulega væri það
ánægjulegt ef einhver kaupandi væri
tiltækur sem gæti nýtt sér þennan
dreitil. En hætt er við að þeim sama
þætti naumt skammtað.
Spáreikningar sýna að á árabilinu
2002-2006 verður orkugeta orkuver-
anna svo til fullnýtt, eða að meðaltali
með 97% til nær 100% nýtingu eins
og fram kemur í meðfylgjandi töflu.
Hér er reiknað með stækkun álvers-
ins á Grundartanga og Vatnsfells-
virkjun og stækkaðri Nesjavalla-
virkjun auk núvarandi virkjana.
(Sjá töflu.)
Orkan sem af gengur er þannig
bæði lítill og stopull. Tölurnar um
umframorku eru ársmeðaltöl, og
verður orkan líklegast aðeins tiltæk
að sumarlagi. Útilokað er að byggja
einhverja vetnisframleiðslu á slíkum
dreggjum.
Hvernig reikna náttúruvernd-
arsamtök orku í vetnisverin sín?
Í umræddri skýrslu segir í laus-
legri þýðingu: „Álagsstuðull (“load
factor“) orkuvera sem framleiða raf-
magn fyrir orkufrekan iðnað er u.þ.b.
90% en fyrir almennan markað er
stuðullinn u.þ.b. 65%.“ Af þessum
upplýsingum dregur skýrsluhöfund-
ur þá ályktun að orkuverin hljóti að
vera vannýtt: Úr því að vinnslan fyrir
stóriðjuna sé með 90% álagsstuðli
hljóti að vera unnt að kreista sama út
úr þeim hluta vinnslunnar sem er
fyrir hinn almenna markað. Munur-
inn á 65% og 90% hljóti að vera fund-
ið fé. Reiknað er út að þetta svari til
1.115 GWh á ári sem er langleiðina í
það sem Fljótsdalsvirkjun var ætlað
að framleiða. Þetta er meginatriðið í
skýrslunni og það sem fjölmiðlar
hafa sérstaklega hent á lofti. Má t.d.
vitna í hádegisfréttir Ríkisútvarpsins
19. apríl s.l. og frétt í Morgunblaðinu
22. apríl þar sem þetta er í báðum til-
vikum gert að aðalatriði málsins.
Eins og ljóst ætti að vera af fram-
ansögðu er þessi ályktun byggð á
misskilningi. Álagsstuðull í orku-
framleiðslu okkar segir nánast ekk-
ert um það hvort orka sé aflögu. Þar
með er ekki fótur fyrir stærstu álykt-
uninni í margumræddri skýrslu.
Það er heillandi framtíðarsýn að
unnt verði að anna allri orkuþörf
okkar með innlendum orkulindum.
Hvenær það verður hagkvæmt og
skynsamlegt er enn óráðið. Lítt
gagnar í þeim efnum að reisa loft-
kastala – sem eru að auki byggðir á
sandi.
Er til gnægð
ónýttrar raforku?
Þorkell Helgason
Höfundur er orkumálastjóri.
Orka
Það er heillandi
framtíðarsýn, segir
Þorkell Helgason, að
unnt verði að anna allri
orkuþörf okkar með inn-
lendum orkulindum.
Orkuþörf og umframorka
Orkuþörf markaða
(GWh/ár)
Hlutfall af nýt-
anlegu rennsli
Umframorka
(meðalt. 44 vatnsára)
(GWh/ár)
2002 8521 96,8% 279
2003 8572 97,4% 228
2004 8623 97,8% 177
2005 8679 98,6% 121
2006 8743 99,4% 57
HAUKUR Þór Hauksson, for-
maður Samtaka verslunarinnar-
FÍS, ritar grein í Morgunblaðinu 6.
júní sl. Hann er ósáttur við að ég
hafi sakað hann um að ganga hart
fram í árásum á Baug og fyrir að
hafa gert lítið úr frumkvæði fyr-
irtækisins „Viðnámi gegn verð-
bólgu“. Þessu mótmælir Haukur
Þór og segist ekki hafa verið með
harðar árásir á Baug og ekki gert
lítið úr átakinu. Lítum á staðreyndir
málsins:
Í viðtali við Sjónvarpið 23. mars
2000 sagði Haukur Þór þó orðrétt:
„… ég reyndar set stórt spurning-
armerki við svona upphaf á svona
herferðum þar sem menn ætla að
gera stóra hluti, mér finnst nú
skemmtilegra þegar menn hreykja
sér af afrekum sínum sem þeir hafa
unnið heldur en afrekum sem þeir
ætla að vinna.“ Í viðtali við Morg-
unblaðið 15. apríl 2000 segir Haukur
Þór ennfremur orðrétt: „Það hefur
enginn boðað til blaðamannafundar
þótt hann lækki álagningu. Ef ein-
hver ætlar að hætta að hækka
álagningu, þá er boðað til blaða-
mannafundar. Þetta er ein allsherj-
ar ekkifrétt.“ Þarna er greinilega
verið að gera lítið úr átaki Baugs.
Þá sagði Haukur Þór í ræðu á aðal-
fundi samtaka sinna 9. mars sl., að
„hin nýju samkeppnislög séu nýti-
legt haldreipi og vopn gegn einok-
unar- og markaðsdrottnunartilburð-
um stórra aðila.“ Skömmu áður
hafði hann sagt samþjöppun í versl-
un á Íslandi og almennt í íslensku
atvinnulífi vera áhyggjuefni. Hauk-
ur Þór er að sjálfsögðu í fullum rétti
að viðra slíkar skoðanir og þarf ekki
að bregðast ókvæða við þó að þetta
veki athygli og á það sé bent, að for-
maður Samtaka versl-
unarinnar-FÍS sé með
þessu að ráðast á Baug.
Haukur Þór segir að
álagning Baugs hafi
hækkað fyrir átakið og
hann bætir orðrétt við
„…samkvæmt skýrslu
Samkeppnisstofnunar
um matvörumarkaðinn
hækkaði álagning
Baugs einnig eftir að
átakið hófst.“ Skýrslan
um matvörumarkaðinn
er ekki um einstök fyr-
irtæki og því er ekki að
finna neina slíka stað-
hæfingu í skýrslunni.
Þetta er því rangt hjá Hauki Þór
þegar af þeirri ástæðu. Í skýrslunni
kemur fram, að smásöluálagning í
matvöru hafi hækkað milli áranna
1996 og 2000. Baugur varð til um
mitt ár 1998 og átakið hófst í mars
2000. Verðlag á matvöru hefur ekki
hækkað vegna hærri álagningar
Baugs frá því átakið hófst eins og
lofað var. Vísitala matarverðs stóð í
113,3 í mars 2000 þegar átakið fór af
stað en í 114,6 ári síðar í mars 2001
og hefur því hækkað um 1,1%. Á
sama tíma hækkaði vísitala neyslu-
verðs um 3,9%. Matarverð lækkaði
því um 2,7% á þessu tímabili miðað
við almennt verðlag í landinu. Hér
skal fullyrt að átak Baugs hefur hér
skipt verulegu máli. Því miður hefur
gengisþróun verið óhagstæð undan-
farnar vikur, en sérstaklega hefur
verið tekið fram af hálfu Baugs, að
fyrirtækið geti ekki tekið á sig slík-
ar hækkanir né ráðið við hækkanir
á landbúnaðarvörum.
Haukur Þór segir að forsvars-
menn Baugs hafi úthúðað Sam-
keppnisstofnun fyrir
skýrsluna „… og kváð-
ust ætla að hrekja nið-
urstöður hennar, en
það hefur ekki verið
gert,“ segir hann orð-
rétt. Forsvarsmenn
Baugs hafa sagt, að
ekki sé sanngjarnt að
skoða aðeins hækkun
álagningar en skoða
ekki hækkun kostnað-
ar á móti. Ljóst er að
um 40% álagningar
fer í laun til starfs-
manna, svo dæmi sé
tekið, og laun hafa
hækkað á tímabilinu
rétt eins og aðrir kostnaðarliðir.
Nær hefði verið að skoða þróun
hagnaðar og afkomu fyrirtækja í
þessari grein. Það er sú leið sem
bresk samkeppnisyfirvöld fóru í ný-
legri skýrslu. Hagnaður Baugs af
18,7 milljarða króna veltu í matvöru
var um 303 millj. króna eða um 1,6%
af veltu á síðastliðnu ári. Þetta get-
ur ekki talist óeðlilega mikill hagn-
aður. Við höfum ekki samanburð við
fyrirtækin innan samtaka Hauks
Þórs, en telja verður líklegt að mörg
þeirra séu með hærri hagnaðartölur
í hlutfalli af veltu en Baugur.
Haukur Þór mótmælir því að
hann sakni þeirra tíma þegar smá-
sölueiningar í matvöru voru litlar og
veikburða. Eftirfarandi tilvitnun í
grein mína felur í sér stílfærða út-
leggingu á áherslu Hauks Þórs í
ræðu og riti á smærri og meðalstór
fyrirtæki í verslunarrekstri og
ákalli hans á aukna íhlutun og af-
skipti Samkeppnisstofnunar af mat-
vörumarkaðnum: „Formaður sam-
takanna vill veikja Baug og saknar
þeirra tíma þegar smásöluverslunin
einkenndist af litlum og veikburða
einingum. Þegar málflutningur
heildsala er skoðaður nánar leynir
sér ekki hverjar eru hinar undir-
liggjandi forsendur fyrir kröfum
þeirra um aukin afskipti Samkeppn-
isstofnunar af málefnum fyrirtækja
á þessum markaði. Þeir vilja auðvit-
að aflétta því ástandi að fyrirtæki
eins og Baugur geti samið af fullum
þunga við þá. Augljóslega hentaði
betur að hafa lítil fyrirtæki til að
skipta við. Þá gætu þeir komist upp
með að hækka verð eins og þeim
sýnist, en það var því miður staðan
fyrir daga Baugs. Þegar loksins ein-
hver hefur hefur öðlast burði til að
hafa eitthvað um verðlagningu
þeirra að segja þá vilja þeir flýja
undir pilsfald ríkisins undir því yf-
irskini að þeir séu að berjast fyrir
frjálsri samkeppni. Hér verður að
taka fram að formaður heildsala-
félagsins talar auðvitað ekki fyrir
alla heildsala. Sumir þeirra hafa
sagt sig úr félagsskap þessum
vegna óánægju með þennan mál-
flutning.“
Ég hef leyft mér að túlka ummæli
Hauks Þórs um „samþjöppun í
verslun á Íslandi“, um „einokunar-
og markaðsdrottnunartilburði
stórra aðila“, um samkeppnislögin
sem „haldreipi og vopn“, um gildi
„smærri og meðalstórra“ verslunar-
fyrirtækja og um afskipti Sam-
keppnisstofnunar af markaðnum,
með ofangreindum hætti. Ekkert í
Morgunblaðsgrein Hauks Þórs
breytir því áliti mínu á afstöðu hans,
sem þarna kemur fram.
Því fer fjarri að ég sé ósáttur við
alla gagnrýni Hauks Þórs eða félaga
í Samtökum verslunarinnar-FÍS á
starfshætti Baugs. En slíkt má lag-
færa án þess að hrópað sé á afskipti
Stóra bróður. Ýmsir heildsalar og
framleiðendur hafa komið á fram-
færi við stjórnendur Baugs rétt-
mætum athugasemdum og ábend-
ingum, sem ræddar hafa verið í
stjórn félagsins og unnið er að lag-
færingum á. Frá sl. áramótum hafa
verið settar vinnureglur fyrir inn-
kaupafólk hjá Baugi sem taka á
þáttum eins og vali á birgjum, sam-
skiptum við birgja, trúnaði, gerð
samninga, uppsögn samninga o.fl.
Þessar reglur verða kynntar birgj-
um á næstunni. Þá hefur verið
gengist fyrir námskeiðshaldi fyrir
framkvæmdastjóra og aðra lykil-
starfsmenn fyrirtækisins um nýju
samkeppnislögin, um kröfur sem
lagðar eru skv. þeim á hegðun fyr-
irtækja af stærð Baugs á markaði,
um skipti þeirra við samkeppnis-
aðila o.s.frv. En sjálfsagt má alltaf
gera betur í þessu sem öðru.
Hauki Þór Haukssyni svarað
Hreinn Loftsson
Samkeppni
Þegar loksins einhver
hefur öðlast burði til að
hafa eitthvað um verð-
lagningu þeirra að
segja, segir Hreinn
Loftsson, þá vilja þeir
flýja undir pilsfald rík-
isins undir því yfirskini
að þeir séu að berjast
fyrir frjálsri samkeppni.
Höfundur er formaður stjórnar
Baugs.